Gal

Da Wikipedia.
(Reindirizzamento da Galén'na)
C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś Emiliàn

Artéccol in dialètt mudnés

Un gal e na galìna

Al pui (Gallus gallus domesticus o Gallus sinae, pollo in italiàn) 'l è 'n uśèl dumèstic ch'al daśvèṅ da dal spèci selvàdghi indiàni.

Definisiòṅ

Al masć (tirâ sù par far di fiói e par la carna) al s ciàma gal, la fémna (ch'la fà i óṿ) l'è la galìna.

A secónd di an e dal péś di pui, gai e galìni i s ciaman anc:

  • pulàstar, fiṅ a 3/4 méś e un péś ad siesènt gram
  • pui dal graṅ, fiṅ a 'n an e un chilo ad péś
  • pui o pulàstra, fiṅ a ch'i dvèntan grand, cun un péś 'd un chìlo e mèś a 'l incìrca
  • galét, al masć śóvan fiṅ a siē méś ad vita
  • gal ruspànt un masć ch'al gh'à méno ad dèś méś ad vita
  • capòṅ, un masć sénsa cajòṅ ch'al riva a 2 chilo e mèś ad péś, castrâ a du méś ad vita
  • pulśèṅ, i putèṅ ad pui péna nâ
  • ciòsa, la galìna fémna ch'la cóva i óṿ o i pulśèṅ

Descrisiòṅ

Un pulśèṅ ch'al gh'à un dè ad vita

I pui i màgnan da tut. Quand i èṅ lìbar i rànan par tèra par catàr dal rumèli, insèt e dal bèsti pìculi cuma la luśèrta. Na ròba ch'i faṅ da spés l'è quéla ad bcar dla sàbia, di giarunsèṅ o di pès ad plàstica par via ad réndar più dūr i gus di óṿ.

I pui in natùra i pólan vìvar da sinc a und'ś an a secónd dla rasa. In di alivamènt intensìṿ, i pui da carna i vènan ad sòlit masâ quand i gh'aṅ da siē a quartórdas stmani. Al rasi tiràdi sù par far i óṿ i gh la càvan a far-an tarśènt in 'n an ma quand na galìna la gh'à 'n an, l'in fà ad méno e alóra i èṅ druàdi par far di umugeiniśâ, di alimènt p'r i putèṅ o p'r al bèsti. Al pui più vèć 'l è mòrt a séd'ś an.

'N aròst prònt in tàula

I pui i èṅ di uśèi ch'i n gh la càvan minga a vulàr luntàṅ, quéi più alśēr i pólan però saltàr da 'd là 'd un recìnt o da 'n ram a c'l àtar.

I pui i èṅ dal bèsti ch'i vìvan insém naturalmènt. In un grup, soquànti galìni i cmàndan e i gh'aṅ al dìrit ad bcar par primi o ad sarnìr i lōg in du far al gnal. S'a s tira via un pui dal grup, a gh vèṅ dla cunfuśiòṅ in dla gerarchìa e a gh vól dal tèmp par rimétar al ròbi a pòst. Se invéci a s śònta di pui in un grup bèla fat a s va in a risć ch'i bècan, specialmènt s'i èṅ śóvan.

Al galìni i téndan a far i gnal in di pòst in du a gh'è bèla di óṿ dèntar, dal vòlti i i tóśan anc da di atri ciòsi par met'r-i in di sò gnal. 'L è acsè che gl'alevadór i dróan di óṿ fint (i éndas) par far far i gnal in du a gh par a lór. Da nutàr ch'i éndas i èṅ anc i óṿ mars ch'i pùsan un muć o i óṿ fint ad légn ch'i s dróan par cuśìr i calsét.

Al rasi ad galìni dimóndi famóśi i èṅ quéla faraòna e quéla padvàna.

Pruvèrbi e mód ad dir

Prim piaṅ dna galìna
  • Andàr in gal śòp: èsar śòp
  • Śampi ad galìna: quand a sa scriv ch'a n s capìs gnint
  • La prima galìna ch'la canta l'à fat 'l óṿ: Andàr in dascōrs par prim a vul dir da spés èsar culpévul 'd na ròba
  • At pus cuma 'n éndas: quànd òṅ al gh'à un tànfar ad c'l àtar mónd
  • Insaplâ cum un pulśèṅ in dla stópa: far fadiga a far un quèl
  • Èsar cuma dū gai in dal pulâr: quand a n s va minga 'd acòrd
  • A la galìna inśgórda a gh'è carpâ al gòs: quànd a s vōl tròp pò a n s pòrta a cà gnint
  • Próa a cambiàr galét!: cunsìli a 'l dóni ch'i n gh la càvan minga a 'vér fiōl
  • Avéragh anc al lat ad galìna: avér-ag di quèl dimòndi ad lùs e anca 'l impusìbil
  • Galìna vècia la fa bòṅ brôd: un quèl ad vèć al rènd, al prodûś méj e da più che 'n quèl ad nōṿ
  • Méj 'n óṿ incō che na galìna dmàṅ: méj cuntintàr-as 'd un quèl cìc incō che 'd un quèl mìa sicùr edmàn
  • A li galìni dla Cuncòrdia li gh'à ligà li gàmbi cun li curdèli ròsi[1] (tiritéra): di fiòc ròs ligâ ai sampèt dal galìni dla Cuncòrdia

Referènsi

  1. (EGL) e (IT) "Vin chè, va 'là!", dal Giuseppe di Genova, Ed. Il Fiorino, Mòdna, 2009, pâǵ. 56.


Animali della campagna emiliana (tradurre)Bèsti ed la campâgna emiliânaBisti d'la canpâgna emigliènaBèsti dla campagna emiglianaBesti d'la campâgna emiliana

anatranâderanàdranàdranàdör | barbagiannibarbagiânbarbazànbarbagiàṅ | bue | pidocchiopiōcbdòcpiôc'bdòc | bigattinobigatèinbigâtbègatèṅ | biscia / serpebésabessabéssabîssa | baco da seta / bombicebèigh da sèidabigàt dla saidabigâtbigàt | rosporôspbòtrospbòt | canecâncancâncan | capponecapòuncapåncapòuncapôn | cavallocavâlcavàlcavâlcavàl | caprachêvrachèvrachèvracrèva | cuculocóchcócchcócchcócch | conigliocunîn-cunéjcunéicunéj o cunèṅcunî | cornacchiacurnâciacurnâciacurnacia | asinoêṣenèsenèsenèsen | apevrèspaevbêgaev | formicafurmîgafurmìgafurmìgaformìga | gallogâlgàlgalgàl | gallinagalèinagalénagaleinagalén'na | gattogâtgàtgatgàt | gazzagâzagâżagaśa | grillogrélgrélgrilgrél | lupolòuvlauvluvlöv | ramarroingòrligùrramarligùr | leprelēvralivralevralëvra | chiocciola / lumacalumêgalumègalumagalumèga | lucertolaarzintèlaluśêrtaluśertalusértla | maialenimêlpôrzporcgosèn | moscamòscamåscamoscamōsca | merlomêrelmèrelmerulmèrel | mulomólmóllmulmóll | talpatêlpamusåntèlpamusön | porcellinonimalèinninénninetninén | ocaôcaócaocaóca | pipistrelloparpastrèlpalpastrèlpapastrèlpalpastrèl | topo / sorcio / rattopòundgapåndgasoragpôngö | farfallaparpâjaparpàiaparpajaparpàia | passeropâsrapàserpàserpàser | pettirossopetròspetråsspetros | pecorapēgrapigrapegurapigra | piccione / colombopisòunpizônclombpizôn | pulcepólgapólsapulsapólsa | ragnorâgnràgnragnràgn | rana / ranocchioranôcranòcranaranòc | ricciorésrézzris | rondinerundanèinarundanénarundaninaröndanén'a | scarafaggiopanarâsaburdigånscaravàś | cinghialezingèlzignèl | tignola / tarmatêrmlatarmatarmatarma | tarlotarōltaroltaroltarol | tafanotavântafàntavàṅ | tacchinopîttòchtoctòch | vaccavâcavàcavacavàca | volpevòulpavôulpvólpvôlpa | cicalasighêlazigalasicalazigala | zanzarasarabîgazinzèlasinsàla | civettasfètlazvèttasivetazivètta