Vai al contenuto

Sinsàla

Da Wikipedia.
(Reindirizzamento da Zinzèla)

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś Emiliàn


La sinsàla (Culicidae, zanzara in italiàn) 'l è 'n insèt d'l órdan di ditér. Al fémni dal sinsàli i gh'aṅ 'n aparâ bucàl ch'a gh parmét ad pùnśar gl'atri bèsti e 'd ciuciàr-ag al sang, dimóndi ric ad pruteìni, ch'i gh vōlan séns àtar par far maduràr i sò óṿ. La sinsàla la pōl èsar un vetōr ad traśmisiòṅ ad malatìi cuma la Chikungunya o la Malària.

na sinsala Aedes aegypti, ch'l'è drē a ciuciàr al sangṿ e la gh'à la pansa bèla pina

Fra i sò predadōr naturài a gh'è al papastrèl e la rundanina.

Aspèt

un masć dla sinsàla Ochlerotatus ch'al ciùcia al sùcar da 'n fiōr
na sinsàla tigra
un sinsalòṅ
al grugn 'd un sinsalòṅ

Al sinsàli i gh'aṅ un còrp lung, sutìl e delicâ (generalmènt da 3 a 8 mm, a 'l màsim 15 mm). Al còrp dla fémna 'l è dimóndi difarènt da quél dal masć: al fémni i gh'aṅ un bśi ch'al pōl andàr dèntar a la pèl par ciuciàr al sangṿ, i masć invéci i gh'aṅ di anténi cun dal sédli più lunghi e pini.

Biulogìa

Cicclo e śvilup embriunàl

Generalmènt al sinsàli i pōlan parturìr 15 vòlti 'l an. Al śvilùp post-embriunàl al gh'à quàtar stadi ad larva e òṅ ad pupa. Tuta la faś ad śvilùp la s fà in dl'àqua e la gh'à na duràda ch'la càmbia a secónd dla temperadùra e dal clima. In Istâ al śvilùp dal larvi al pōl andàr a cumpimènt in pôc dè méntar p'r al stadi ad pupa i gh vōlan 2 o 3 dè. Generalmènt, al śvilùp dla sinsàla la và da quàtar dè a 'n méś.

I masć grand i vìvan mediamènt 10-15 dè méntar al fémni i scàmpan da 'n méś (in Istâ) a 4-5 méś (quànd i pònsan durànt i méś fréd).

Depuśisiòṅ di óṿ

Dòp avér ciuciâ al sangṿ, al fémni i métan dèntar i sò óṿ (da 100 a 500) in dl'àqua stagnànta. Al larvi, e dal vòlti anc i óṿ, i fànan di ferumòṅ par spìnśar gl'atri fémni a far i óṿ anca lōr, sèmpar in cal pòst.

Quànd i nàsan, al larvi i n gh la càvan minga a tiràr al fiâ da sót àqua ma i gh'aṅ biśógn 'd andàr in superfìsi.

Quànd a gh'è pôc da magnàr, al larvi i pōlan magnàr-as l'una cun cl'atra. Di atri vòlti a sucéd ch'al larvi più grandi i mòlan dal sustànsi tòsichi adòs a quéli ch'i èṅ più pìculi.

Riprodusiòṅ

Quànd i tàcan a vulàr, al sinsàli i tàcan subìt a magnàr dal sustànsi fati ad sùcar. I masć i capìsan se na fémna l'è prónta par cupiàr-as scultànd al rumōr particulàr ch'la fà quànd la vóla. Dal cant suo a 'l fémni i gh piàśan i masć ch'i s métan tut insém ad nòt faghénd di grup 'd insèt ch'i bàlan. Na fémna la pōl cupiàr-as cun soquànt masć ma sōl al prim 'd lì lōr 'l è bòṅ ad fecundàr i óṿ ma 'l è a basta par tuta la sò vita.

Par far maduràr i óṿ, la fémna la gh'à da far un past ad sangṿ ciuciànd 5 ml o anc da piò ad lìquid rós par puntùra.

Sinsàla Tigra

Da i an Nuànta a gnir a 'dès l'è gnuda fóra na rasa ad sinsàli che dal nòstri bandi la n s éra mai vduda: la sinsàla tigra (Aedes albopictus, zanzara tigre in italiàn). C'l insèt lè al s ciàma acsè parchè 'l è pîṅ ad righi bianchi e négri adòs.

A difarénsa dal sinsàli cumùni, la sinsàla tigra la punś durànt al dè e minga sōl ad sira o ad nòt cuma cl'atra.

La daśvèṅ da 'l sud-est aśiàtic e l'è dimóndi rabìda e śvélta. La s cata dimóndi vòlti in campàggna, da spés a l'ària vèrta, e l'è bòna ad pùnśar anc se òṅ al gh'à di vistî adòs.

Sinsalòṅ

In di campàgni emigliàni a s pōl catàr anc 'n àtar insèt d'l órdan di dìter: al sinsalòṅ (Tipulidae, tipulidi o zanzarone in italiàn).

Cuntrariamènt a quél ch'a s pōl pinsàr, al sinsalòṅ al n ciùcia minga al sangṿ ma 'l è vegetariàṅ.


Animali della campagna emiliana (tradurre)Bèsti ed la campâgna emiliânaBisti d'la canpâgna emigliènaBèsti dla campagna emiglianaBesti d'la campâgna emiliana

anatranâderanàdranàdranàdör | barbagiannibarbagiânbarbazànbarbagiàṅ | bue | pidocchiopiōcbdòcpiôc'bdòc | bigattinobigatèinbigâtbègatèṅ | biscia / serpebésabessabéssabîssa | baco da seta / bombicebèigh da sèidabigàt dla saidabigâtbigàt | rosporôspbòtrospbòt | canecâncancâncan | capponecapòuncapåncapòuncapôn | cavallocavâlcavàlcavâlcavàl | caprachêvrachèvrachèvracrèva | cuculocóchcócchcócchcócch | conigliocunîn-cunéjcunéicunéj o cunèṅcunî | cornacchiacurnâciacurnâciacurnacia | asinoêṣenèsenèsenèsen | apevrèspaevbêgaev | formicafurmîgafurmìgafurmìgaformìga | gallogâlgàlgalgàl | gallinagalèinagalénagaleinagalén'na | gattogâtgàtgatgàt | gazzagâzagâżagaśa | grillogrélgrélgrilgrél | lupolòuvlauvluvlöv | ramarroingòrligùrramarligùr | leprelēvralivralevralëvra | chiocciola / lumacalumêgalumègalumagalumèga | lucertolaarzintèlaluśêrtaluśertalusértla | maialenimêlpôrzporcgosèn | moscamòscamåscamoscamōsca | merlomêrelmèrelmerulmèrel | mulomólmóllmulmóll | talpatêlpamusåntèlpamusön | porcellinonimalèinninénninetninén | ocaôcaócaocaóca | pipistrelloparpastrèlpalpastrèlpapastrèlpalpastrèl | topo / sorcio / rattopòundgapåndgasoragpôngö | farfallaparpâjaparpàiaparpajaparpàia | passeropâsrapàserpàserpàser | pettirossopetròspetråsspetros | pecorapēgrapigrapegurapigra | piccione / colombopisòunpizônclombpizôn | pulcepólgapólsapulsapólsa | ragnorâgnràgnragnràgn | rana / ranocchioranôcranòcranaranòc | ricciorésrézzris | rondinerundanèinarundanénarundaninaröndanén'a | scarafaggiopanarâsaburdigånscaravàś | cinghialezingèlzignèl | tignola / tarmatêrmlatarmatarmatarma | tarlotarōltaroltaroltarol | tafanotavântafàntavàṅ | tacchinopîttòchtoctòch | vaccavâcavàcavacavàca | volpevòulpavôulpvólpvôlpa | cicalasighêlazigalasicalazigala | zanzarasarabîgazinzèlasinsàla | civettasfètlazvèttasivetazivètta