Castelnōv di Mûnt
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Castelnōv di Mûnt ( Castelnovo ne’ Monti in italiân) l’é un cmûn ed circa 10.000 abitânt in pruvîncia ed Rèz ed l’é al pió grôs cèinter ed l' Apenèin arzân.
Geograféia
L’ é a i pē ‘d la Prēda ed Bişmântva, ‘na carateréstica cunfurmasiòun ed la tèra che a’s preşèinta cme ‘na strèta e êlta spianêda cun al parèidi a strapiòmb dal tóti al pêrt. Al cmûn ed Castelnōv di Mûnt l’é més in ‘na puṣisiòun stratègica insém a l’antîga strêda dal Cerēto ch’ la cumîncia a Rèz a nôt vêrs al Po e la và al pâs cun al ‘stès nòm vêrs l'Apenèin tuscân a mezdé, a matèina la Vâl dal Sècia , a sîra la Vâl dell'Èinsa.
Al pûnt pió êlt l’é la séma ed l' êlta spianêda ed la Prēda ed Bismântva a 1047m. i.s.l.m mèinter al pûnt pió bâs a’s câta a 351 m.i.l.m cun un cambiamèint d’altèsa ed 696 m. Al municépi l’é a 700 mēter i.l.m.
Al cèinter l’é més in ‘na còunca tgnûda dèinter da trèi culèini quacêdi da piânt mési zò ind i ân '20: Mûnt Castèl, Mûnt Fōrch e Mûnt Bagnōl.
La zôna l’é destinêda in grôsa pêrt a l’ agricoltûra e a l’ alevamèint, ativitê che ind al tèimp àn pôch a la vôlta mudlê l'aspèt dal paeṣag.
Al tèimp e la natûra
Ind i bôsch al piânti în ed mâsma dal quêrsi e fâza che rîven fîn atâch al cultûri. Sèimper ind i bôsch an n’é mìa difécil vèder divêrs gèner ed selvagîna: lêvri, fuiĵn , vōlpi, cinghiêl e caveriōl e che în dimòndi sparpagnê; in particolêr, ed chi ûltem ché, al grôs nómer l’à dê di dân al cultûri e dòunca l’é stê fât un progrâma per ‘na masêda ‘d un nòmer precîṣ ed bèsti per fêr calêr al móc.
Interesânti în al trèi zôni naturêli presèinti ind al Cmûn: la Prēda ed Bişmântva, i Gès dal peréiod “Triaṣich” ind al só rîvi e al lèt dal fióm Sècia, prutèt da la lôr uniòun al Pêrch Nasionêl ed l'Apenèin Tôsch-Emiliân e bèle cumprèis int al Pêrch dal Gigânt. Al cmûn l’é més ind la zôna F.
Stôria
Època ed préma ‘d la stôria
Ind la zôna al fêldi ‘d la Prêda ed Bismântva a gh’ēra ed la gînta fîn da l’etê di metâl (4 – 5 méla ân fa), secònd còl ch’ l’ à catê Gaetano Chierici ind al XIX sècol.
Al recóper dal simitèri ed Câmp Pianèli, sucès ind al 1973 a l’època ed ‘na campâgna de schêv per la sèrca ed rôba antîga, l’à fât vèder che l’ arîv ed la civiltê ind la zôna la s’arfà al XI secolo a.C., dâta in dōve, s pèinsa, a vînen fâti al prémi tòmbi, mèinter al sepoltûri pió frèschi în dal VI - V sècolo a.C. I sègn che dla gînta la s’é fermêda ind al pôst în ed l’Etê dal Fèr, as trâta ‘d un vilâg ed prèma dal tèimp ed la civiltê villanoviana, pêrta ed ‘na civiltê piotôst ṣvilupêda, cun la carateréstica ed ‘na cunuméia agrécola in dó 's metîva insèm ‘n’êlta produsiòun ed metâl, cgnusûda grâsia a la preşèinsa ed dimòndi rèst ed brònṣ e vêṣ ed teracôta decorêdi in môd precîṣ ind al sepoltûri. Al dé d’incō mési in mòstra a i Muséi Cévich ed Rèz.
Època antîga
La civiltê ‘’villanoviana’’ l ‘é sparîda e la Prēda ed Bişmântva l’é stêda druvêda cme difèiṣa naturêla dal pôpol di Légor e dôp da j Etrósch.
La zôna la fêva pêrt ed l' Etrória Cispadâna fîn al ritîr ed j Etrósch in Tuscâna. Al stòric Tito Livio l’à dèt che ind al 176 a.C, in ‘na localitê ciamêda Suismontium , a sré gnû al scûnter decisîv tra i Rumân e i Légor ch’ l’ à fât finîr a utânt'ân de scûnter sanguèint. Guèri che a gh’îven al prupôṣit d’arvîr ‘na strêda a travêrs j Apenèin tra Rèz e Luni, al dō sitê fundêdi dal famōṣ Generêl vincitōr di Légor, Marco Emilio Lepido, ch'la pasêva per Bişmântva. La zôna l’é armêṣa sòta a Ròma per 700 ân.
Època medioevêla
A la caschêda ed l'Impêr rumân l’é pasêda ind al mân ed j invaṣōr ostrogôti fîno a quând, al la fîn ed la Guèra Greco-Gôtica, l’é stêda ed nōv cunquistêda dal trópi ed Bisanzio. Ai Biṣantèin a’ s dân al j urègin ed Flèina e Bişmântva, cme pôst ed cumêrc e stasiòun ed l’ oservasiòun dal valêdi ed l’Apenèin insém a la strêda dal Cerēto.
Cun l'invasiòun di Longobêrd ste zôni êren dvintêdi tèri ed cunfîn, insém a la spianêda 'd la Prēda ed Bişmântva a ghé stê tirê só un quèl ciamê Kastron Bismanto, numinê dal crunésta Giorgio di Cipro ind al VII sécolo, fôrsi curesiòun ed Castrum Bizantium numinê ind la crônaca ed Giona di Susa (VII sécolo), che i Biṣantèin l’àn més ind al sistêma difensîv dal cunfîn, ch' al s’é fât cgnòser cme ‘n piâsa fôrta ch’ an s’ priva mìa ciapêr. Dal spiegasiòun a vîn fōra che Bişmântva l'é cme tâpa insém a òni dal pió impurtânti vèi rumâni ed l’etê bizantèina-longobêrda. In sté peréiod îven cumîncen a gnîr só la cultûra e j ûş dal pôst che turân pē ind al Medioēv. Sóta al cmând di Longobêrd, Bişmântva la dà al nòm a un grând gastaldato, dipendèint dal Comitêt ed Pèrma fîn a la metê dal X sècol. Un documèint dal 906 al cîta la côrt ed Vològn cme pôst ed giurisdisiòun.
Ind al 781 Bismantuam l’é stêda dêda da Carlo Magno, che préma l’îva batû i Longobêrd, al Cuntêd ed Pèrma, che l’îva tirê só ind la séma un castèl, cunsgnê a un Gastaldo 8un funsionâri ed la Cōrt). Dal Cuntêd ed Pèrma, ind al 962 al pâsa a i nemîgh dal Cuntêd ed Rèz, ch’ al l’à dê a Atto (o Azzone) marchèiṣ ed Tuscâna e Cûnt ed Canòsa.
La nasîta dal bōregh ed Castelnōv la s’ pōl mèter tr’ al 1014 e al 1022, quând es pōl arcgnòser cun la Cōrt ed Vilōla, fâta secònd al relasiòun ed "castèl, marchê, e trèi capèli" e che l'Imperadōr Federico II es fà prutetōr, per dmâda dal Veschèv ed Rèz Teuzone.
Ind al 1062 i Canòsa îven urnê ‘na nōva furtèsa, al Castrum Novus, da tirêr só ind al Castelnōv dal dé d’incō per metèrs incûntra al Castrum Vetus che n’ēren dvintê padròun i Dallo ed Garfagnâna. La só costrusiòun l’é finîda int al 1110. A la só môrt Matélda ed Canòsa l’à cunsgnê la furtèsa e la cōrt al Cunvèint ed S.Apollonio ed Canòsa, ch’ l’ é dvintê Castelnovo del signor abate di Canossa e l’é armêṣ proprietê ed la cēṣa fîn al 1156.
La badéia dal rèst la cuntêva ind al só dipendèinsi ânca al cōrt cunfinânti ed Cagnōla e Flèina dunêdi préma dal pêder Bonifacio o da la ‘stèsa Matélda int al 1030 e int al 1115. Dê indrē al castèl a la faméja, int al 1188 e int al 1197 la gînta dal paèiṣ a s’ în més sóta al Cmûn ed Rèz.
La separasiòun da Flèina l’à sgnê la fundasiòun ‘d un grând "stêt dirèt" estèins ch’ l’ arcalchêva quêṣi dal tót l'antigh Gastaldato longobêrd. La só zôna la gh’îva dèinter i cmûn ed Côla, Vèt, Gaṣôl (fîn al 1653), Gotân (fîn al 1637), Acquabôna e Nismòsa (fîno al 1642), Câmp e Giarōla (fîno al 1562) e Al Vâlij (fîno al 1562).
La Podesteréia ed Flèina\Castelnōv la s’è tôta, da vèira, insém al spâli al funsiòun ed capitêla ed ‘na provîncia de facto ed la muntâgna arzâna grâsia al permés ed cmând specêl in chêṣ ed perécol e a la costitusiòun ed divêrsi istitusiòun tra quisché j ufési ed la comarchia, dal colonnellato, dal bargèll e di birri di campagna, côrp ed pulisía cun l’avtoritê insém a tóta la zôna ed la muntâgna.
Ind al 1413, al Podestê ed Castelnōv Ettore da Panico égh vîn urdnê ed butêr zò la vècia costrusiòun e 'd tirêren só n’êtra. Pasê dû ân al Castrum novum al vîn finî dal tót e tôt sòta j Estèins, che ind al 1521 al câmbien in pôst ed Podesteréia, cun al tirêr só un Palâs Duchêl atâch a Bagnōl, al' imbocadûra ‘d la vâl.
Al dé d’incō
Int al 1651 al fèdev l’é pasê ai Malvasia fîn al 1664 da quând l’é stê dipendèint in môd dirèt ed la Câmbra Duchêl atravêrs un podestê. Int al 1719 al srà dê ai Lucchesini, insém a Vològn e Bòndol.
Dôpo al dō parênteṣi ed gvêren 'd ispirasiòun francèiṣa durê a fêsi sfalṣêdi circa vint’ân, da préma Castelnuōv l’é stêda numinêda Cèinter principêl ed cantòun, dôp, cun la Restaurasiòun l’é stêda pôst ‘d un cmûne ṣlarghê, da Flèina al pâs dal Cerēto ch’ l’ interesêva tót i cmûn dal dé d’incô Vèt, Ramṣèit, Buṣâna, e Culâgna.
L'aministrasiòun unîda austro-estèins l’îva prugetê arnuvamèint decîṣ dal paèiṣ tirând só al cèinter aministratîv a Bagnōl, cun un nōv municépi , cun j ufési ed la finânsa, cun dal caşêrmi e cun al Palâs Duchêl tirê só fr’al 1826 e al 1831.
La dichiarasiòun ed la strêda dal Cerēto calessabile cun al nòm de strada militare di Lunigiana, l’à dê ed nōv al pîn ed la véta al cèinter intōren a la Piâsa dal marchê ‘d la Lûna, a la Cuntrêda Magiōr e a l’Arèngh, cun la costrusiòun ed nōvi strêdi, piâsi e palâs ind al Prê ‘d la Vâl.
Cun l'unitê d'Itâlia, int al 1859, a vîn fât al Cmûn, é stê unî la frasiòun ed Flèina fîn ad alōra parsielmèint indipendèinta, cun l'ardupiêr la larghêsa ed la só zôna.
Dôp a gh’é stê unî ânca Gòmbi, frasiòun tra mezdé e matèina ed Castelnōv, che pèma l’êra dal cmûn ed Vèt, cun l'alvêr ‘d un têrs la zôna dal cmûn che adèsa l’é tra i pió grând ed la pruvîncia.
Al tèimp ed la secònda guèra mundiêla al paèiṣ l’é stê l’ēra dèinter ind al movimèint ed la resistèinsa gnû dôp ed l'armistési ed l'8 Setèmber 1943, i combatimèint pió dûr a s’în vèst préma che j Inglèiṣ e j Americân a pasésen la Lènia Gôtica lé atâch.
Inséma al muntâgni atâch al cà a gh’ēren divêrsi cumpagnèi partigiâni fâti da gînta dal pôst e da suldê furastêr guidê da un cumisâri Rós. Al paèis l’ēra stê ciapê da i fasésta e da i tedèsch in ritirêda che s’ ēren fermê al Fariôl e j àn bruṣê la frasiòun ed Runcrôfi per rapreṣâlia cun ânch al masachêr ed civîl.
Dôp la guèra, la ruvîna purtêda dai cumbatimèint l’à pegiorê la situasiòun ed povertê ind al campâgni e dimòndi faméj ed zóven àn bandunê la só tèra per migrêr in pianûra ind i cèinter industriêl, préma ‘d tót a Rèz e Milân. Ind i j ûltem tèimp l’ Aministrasiòun la sêrca ed fermêr al fenômen ed la migrasiòun, ânca se adèsa l’é pió cèch, cun ‘na polética de ṣvilóp ‘d la cunoméia , di servési póblich e la difèiṣa ed la natûra.
Citasiòun stòrichi
Citasiòun ed Castelnōv di Mûnt ind la Corografia dei Territori di Modena, Reggio e degli altri Stati già appartenenti alla Casa d'Este ed Lodovico Ricci ind al 1788:
Nella carte del XII secolo questo castello viene detto Castrum Novum Domini Abbatis de Canossa, perché soggetto a quella Badia, tra possedimenti della quale è annoverato nelle Bolle de' Romani Pontefici di quel secolo. Quegli abitanti non ostante si sottomisero al Comune di Reggio nel 1188 e 1197. I Signori della Nobil Famiglia de' Canossa se ne renderon poscia padroni; finché nel 1413 all'occasion di discordie fra loro suscitate, Castelnuovo soggettosi spontaneamente al marchese Niccolò II.»
La citasiòun ed Dante Alighieri ind la Divîna Cumèdia:
montasi su in Bismantova e ’n Cacume
con esso i piè; ma qui convien ch’om voli;
dico con l'ale snelle e con le piume
del gran disio, di retro a quel condotto
che speranza mi dava e facea lume»
Al pôpol
La gînta l’ a’s câta mucêda mèz ind al Cèinter, ch’ al cûnta di pió ed 5.000 abitânt, un quînt a Flèina e còl ch'a gh' armâgn ind al frasiòun intōren a i dû paèiṣ pió grôs.
Al frasiòun, fôra ed Flèina ch’ la gh’à pió ed 2.000 abitârnt, în vilâg fât da pôch cà mési in pôst favurèvel al j ativitê 'd la campâgna o aṣvèin a ‘d j antigh cunvèint.
Al fenômen ed l’emigrasiòun, crèsû ind j ân '70 quând al nòmer ed la gînta la và d’ed sóta a 9.000 unitê, al vèd, ind j ûlt'm ân, un câmbi ed la pîga grâsia a l’arîv ed furastêr che a deṣvînen quêṣi sèimper da la pêrta êlta ed l’Âfrica e da l'Albanéia, arciamê dal cundisiòun ed bundânsa che gh’é ânca in muntâgna.
Turiṣém
Castelnōv di Mûnt l’é pôst d’arîv ed dimòndi turésta, préma ed tót ind i mèiṣ estîv invujê dal réch patrimòni ambientêl e culturêl e favurî da ‘na bòuna culiĵnsa (6 albêregh a dō e trèi stèli e tânti êtri ucaṣiòun).
Al cmûn l’é stê numinê Sitê ‘’slow’’, la "rêda internazionêl ed la sitê dal bòun véver" che in agòst l’urganéṣa un Féstival in piâsa per la promosiòun di prodòt dal pôst.
A gh’é ânca un Cèinter per la guarigiòun di malê ed côr cgnusû in tót al mònd.
I sît interesânt
Monumèint
- Monumèint ai Môrt in Guèra - a Sparavâl
Compoṣisiòun fâta da un pilatrèin e da ‘na maestê intitulêda ai partigiân ed Castelnōv di Mûnt Ramṣèit e Busâna.
- Gólia ed Castelnōv - a Mûnt Bagnôl
Monumèint êlt pió ed 10 mêter pr’arcurdêr i Môrt ed la préma guèra mundiêla e ‘dla secònda cun i nòm.
Iscrisiòun: Castelnovo ne' Monti ai suoi Caduti.
- Scultûra ed Castelnōv - a Castelnōv
Scultûra Intutulêda ai deportê.
Iscrisiòun: Sono stati deportati e sono morti per un' italia democratica, libera e pacifica .
Cēṣi
- Pēv ed Campiliōla - a Campiliōla:
Cgnusûda ânca cme de Bişmantova, la Pēv ed Campiliōla, ed préma dal 980 a.C, l’é stêda la pió grôsa e impûrtânt ed la Diòceṣi arzâna cun dal tèri in 60 pôst ed l'Apenèin e 24 dipendèins bèle int al 1272
La cēṣa l’é stêda spustêda da la séma ed la Prēda ind al sît d’adèsa int al XII sécolo e l’é stêda piô vôlti restavrêda. I caratêr dal stîl generêl a s’arfân a la secònda metê dal XVII sècolo; ânca se pió cèca, la gh’à incòra la só fōrma antiga.
- Cēṣa ed Sânta Maria Asûnta - a Flèina:
Al prémi nutési în dal' 870 d.C, l’é óna dal costrusiòuni religiōṣi pió antîgh ed l’ Arzân. Ind al XV sècol l’é periorê.
La cēṣa ed Sânta Maria la gh’à incòra dal j impalcadûri d’êlt interès stôrich in dōv' a’s vèd ‘na tòra a piânta quadrêda fâta in muradûra a ricōrs paralêl, fôrsi dal XII-XIII sècol e che la fêva pêrt a l'antîgh impiânt difensîv dal castèl ed Flèina.
- Èrem ed Castelnōv di Mûnt - a la Prēda ed Bişmântva:
Al corêdo ed pituri a frèsch dal quatersèint tgnû da cât ind la cēṣa dal santvâri uriginêl, l’é davèira dègn ed nôta e tra quisché la fà spéch ‘n’ impurtânt figûra ed la Madòna cun al Bambèin, ôvra ed mèister emiliân.
- Cēṣa ed Sant'Apollinare - a Ginepreto:
Al tèimp ed la costrusiòun l’é préma dal 229 Al fabrichêt al ciâpa ‘na lènia ed côsta ed muntâgna a êlt interès per la vêsta da dōv' a’s vèd dimòndi zôni d’atōren.
Palâs e véli
- Palâs Ferrari - a Gòmbi
Cà dal sesèint la gh’à un purtêl ed valōr.
- Palâs Gatti - a la Gâta
L'antîgh Palâs di Gatti l’é un fabrichêt masés ch’ la s’arvîṣa a ‘na furtèsa, fôrsi dal XVIII sècol. L’ è ed valōr al spiuvèint dal tèg, sostgnû da di trêv ed lègn lavurê in môd artéstich. Tachê a la facêda principêla a’s pōl vèder al stèma ‘d la faméja Gatti in sâs ed côch. A l'intêren a gh’é incòra soquânti pitûr a frèsch ed la secònda metê dal XVIII sècol.
Castê e tòri
- Castèl ed Castelnōv -a Mûnt Castèl.
Al Castrum novum, l’é stê fât da i Canòsa, pió vôlti butê zò e arfât, incô a gh’armâgn i rèst ed la cînta murâria e ‘d un turiòun.
- Tòra 'd Flèina - a Flèina.
Cgnusû cme al "Salâm", l’é al turâs ed ‘na furtèsa ed l'êlt medioêv butêda zò, ch’ al s’câta inséma ‘na culèina ch’ la guêrda la cûnca ed Flèina. La tòra, da dōve es vèd ‘na celèinta vidûda, l’é curcundêda da ‘na pinēra cun di èlber secolêr.
Personalitê lighêdi a Castelnōv di Mûnt
- Sergio Pignedoli (4 zógn 1910 - 15 zógn 1980) Cardinêl.
- Leana Pignedoli (6 mâg 1956 ) Insegnânt e Onorèvol.
- Corrado Tagliati (1940 ): Artèsta.
- Antonio Peretti : Leterê, pateriôta, studiòş ed la manēra d’insgnêr e povēta.
- Carlo Franceschini: Còl ch’ l’ à fât a Rèz la socetê segrēta ciamêda: “Carboneria”.
Curiositê
- A Castelnōv, ind la déta Capanni, é stê fât la campâna pió grânda dal mònd bòuna ed sunêr a la lònga, la famōṣa Campâna di Môrt in guèra, o Maria Dolens, ed Rovereto in pruvîncia ed Trênto.
- Il Dóca ed Mòdna Francesco IV, che al stimêva la belèsa ed la zôna ed Castelnōv, l’à cumincê a fêr ‘na cà per l’istê, mó an l’à mìa finîda.
- A’s dîṣ che da i castê ed Flèina e Castelnōv es divéden sót tèra ‘na sèria ed lònghi galerèi che purtêven al Castèl ed Canòsa.
Cunuméia
Castelnōv di Mûnt l’é da sècol al pió impurtânt cèintro dal j ativitê cunômichi ind la muntâgna arzâna grâsia a la pûṣisiòun centrêla tr’ al strêdi che unésen la pianûra a la Tuscâna e al zôni muntanêri dal provînci ed Mòdna e Pèrma.
La Cunuméia l’ a’s mèt ind i pôlegh ind l'agricultûra e in particulêr ind l'alevamèint buvèin per la produsiòun dal Grâna, la só urègin l’a’ s arfà al grândi aṣièndi di frê benedetèin de sta zôna, che l'Uniòun Européia la gh’à dê al certifichê ed la Denominazione di Origine Protetta.
A gh'é la produiòun ânca la chêrna ed nimêl per fêr i salâm.
Ind l'indóstria a gh’é sōl dal’ j imprèisi cèchi o mzâni che dàn pôch dân a l’ abiĵnt e mési ind la periferéia e che lavōren ind al câmp ed l’edilésia, dal frèd (a Flèina), dal ceramîchi, dal materiêl per pêrch zôgh e giardèin, dal materiêl elètrich e eletrônich. D’ed là ed còst va numinê cme un pûnt d'interès la Funderéia Capanni al Terminâs, stòrica fâbrica ed campâni cgnusûda in tót al mònd grâsia al só sistêma ed produsiòun artigianêl.
Al tersiâri l’é dimòndi ṣvilupê ind i dû cèinter pió grând in dó gh’é pió de 60 negôsi e soquânt supermarchê, ûn ed quî al vènd sōl rôba naturêla.
Al Cèinter principêl lé un pôst ed vilegiatûra ed prém piân a livèl regionêl.
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Walter Baricchi e Paolo Ielli - Castelnovo ne' Monti - Reggio Emilia : AGE, 1984.
- Comune di Castelnovo ne' Monti : guida turistica - testi di Giuseppe Giovanelli ; fotografie, progetto grafico e redazione: Paolo Ielli. - Castelnovo ne' Monti : Pro Loco di Castelnovo ne' Monti, 1990.
- Giuseppe Giovanelli, Paolo Ielli - Castelnovo ne' Monti : la fiera di San Michele : mille anni di commercio nell'Appennino reggiano / - Reggio Emilia : AGE, 1996
- Umberto Casoli - Castelnovo Monti ... un paese ... tanto tempo fa ... - S.l. : S.n., 2003.
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda fâta cun la tradusiòun ed Castelnovo ne' Monti trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân