Caşalgrând
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Caşalgrând (Casalgrande in italiân) l’é un cmûn ed quêṣi vintméla abitânt ed la pruvîncia ed Rèz.
Stôria
Al prémi nutèsi stôrichi insém a Caşalgrând an vân mìa d’ed là ed la secònda metê dal X sècolo d.C.
La pió antîga testimuniânsa ch’ la trâta dal nòm "Caşalgrând" la s’arfà a ‘na pergamēna del 945 d.c. – tgnûda da cât in uriginêl ind l'archévi dal Dôm ed Rèz - cun còsta Adelardo, Veschév ed Rèz, al confêrma a la Canônica ed Sânta Maréja ed Castlarân al permés ed tóta ‘na ṣfilsa ed bèin e dirét tra quisché, per l' apûnt, tóti al dècimi ed la Véla ed Caşalgrând, cun tót còl ch’ agh tòca per intêr.
Peró al catêdi ed teramêri, e sitê di môrt ind al zôni confinânt a fân pinsêr che sté tèri a fósen abitêdi fîn dai tèimp antîgh da tribó cêltichi.
La presèinsa ed la via Statutaria, ch’ la và da la Vègia fîno a S. Pôl lòngh la zôna a i pē ed la muntâgna e che la só costrusiòun la sèmbra arfêres ai tèimp ed préma dla storia, la pôrta a dêr fôrsa a sté pinsêr. L’é sicûr invēci che la zôna êlta ed Caşalgrând la fós abitêda al tèimp di rumân e al prōven j interesânt rèst ed l' època catê in localitê Ustaréia Vècia al tèimp di schêv fât a la metê dal sècol pasê.
Gnînto l’é dê a savèir dal lòngh peréiod dal regrès e dal j invasiòun barbârichi mó sicuramèint sté tèri j àn patî la ‘stèsa sôrt dal teritôri arzân che Sânt'Ambrōṣ al cûnta tra i pió culpî da la fória di bârber.
Cun al feudalèiṣom a’s cumîncen ad avèir al prémi nutési sicûri, da dōve s’impêra che Caşalgrând e al zôni atâch ēren sòta al Veschév, al Cmûn ed Rèz, a la Badéia ed Nonâtla e al Cunvèint ed S. Lisânder ed Pèrma e che i sō Castē furtifichê, gnû só intōren al Mél, ēren argumèint ed quistiòun, cme dimòndi êter ed la zôna, tr’ al putèinti faméj arzâni, che, fiachêdi ind al lôti tra Papêt e Impêr, cumbatîven pr’ avèir la dmèj ind al Cmûn ed Rèz.
Vêrs la fîn dal XII sècol la famja Fogliani, la pió putèinta tra còli guêlfi, la s’é fâta valèir insém a tóti e mandê via i Malapresi dal Gès e i Sès fedēl a l' Imperadōr, a gh’é stê dê in fèdev, dal Vèschev ed Rèz Guglielmo Fogliani, tót i castê ‘d la zôna, cumprèiṣ quî ed la zôna ed Caşalgrând.
Int al XIII sècolo, al tèimp dal peréiod di Cmûn, tra Rèz e Mòdna l’êra scupiêda ‘na guèra vîva per la deviasiòun dal j âcvi dal Sècia. D’arcurdêr l’é la giurnêda ed Furmiésen, combatûda int al 1201 e vînta da j arzân che ēren andê int al teritôri nemîgh, partî apûnt da Caşalgrând.
Caşalgrând l’êra armêṣa in tót al manēri sóta i Fogliani fîn al 1409 quând Nicolò III d'Este, dôp avèir vînt i Visconti, Carlo Fogliani e Ottobono Terzi, l’ à cunquistê al tèri, cun còst l’é finî còl lòngh peréiod ed lôta ch’ l’à vést pasêr ind al cuntrêdi ed Caşalgrând al suldaréi di Gonzaga, di Scalgeri, di Visconti e 'd j Estèin in guèra pr’ al pusès dal teritôri arzân. Da sté dâta fîn al 1859 Caşalgrând l’à fât pêrt dal properietê estèinsi, sêlov dal cèchi ocupasiòun da sgnurôt dal pôst e furastêr.
Int al 1413 Nicolò III d'Este l’à dê Caşalgrând, Salvatèra e Dinasân al frarèiṣ Alberto Delle Sale che int al 1423 al l’à promôs al stêt ed fèdev. Môrt Delle Sale Caşalgrând l’é andê a fêr pêrt ed la Cuntèia de Scandiân sóta Feltrino Bojardi. Gvernerân i Bojardi fîn al 1560. Còl di Bujêrd l’ stê un bòun gvêren, in ch’al tèimp lé Caşalgrând l’é chersû d’impurtânsa tânt d’ èser purtê al grêd ed giudicadûra da dōv' a dipendîven Dinasân e Muntbèbi. In sté peréiod la zôna l’à duvû patîr al j invasiòun di Francèiṣ e di Spagnōl in lôta per la superioritê ind l'Italia.
Int al 1560 cun la môrt d’ Ippolito Bojardi a finîva la faméja Bojardi ch’ l’ à gh’îva in Matteo Maria al pió famōṣ rapresentânt. Al fèdev l’é pasê ind la Câmbra Duchêl per sînch ân, pó dê a i Cûnt Thiene che l’ân tgnû, purtê a Marchesêt, fîn al 1622. Dôp l’é turnê a caschêr ind la Câmbra Duchêla per dêṣ ân, dòunca l’é stê tgnû per ónd’ṣ ân dal marchèiṣ Enzo Bentivoglio e dal fiōl Cornelio.
Ind al tèimp dal gvêren di Thiene e di Bentivoglio l’à regnê la pêṣ, mó al popolasiòun în stêdi pruvêdi da la tremènda pèst dal 1630, còla dal Manzoni.
Dôp l’ arnûnsia ed Cornelio Bentivoglio al Marcheṣêt l’é stê ind la Câmbra Duchêla, pó dê prîncip estèins che l’àn tgnû fîn al 1725.
In sté peréiod l’à duvû patîr l'ocupasiòun di francèiṣ, spagnōl, avstrîach e piemuntèiṣ in lôta per la sucesiòun spagnōla, avstrîaca e polâca.
Int al 1750 al Marchesêt l’é pasê al genvèiṣ Gian Battista Mari che al l’à tgnû fîn al 1777.
A gh’l’à pó avû Ercole Rinaldo d'Este fîn al 1795 quând Napoleòun, dôp avèir ocupê l'Itâlia, l’à decretê la scanşladûra di fèdev. Ind al tèimp ed l'ocupasiòun francèiṣa al cmûn l’à fât pêrt dal V Cantòun del Dipartimèint dal Cróstel. L' avgnûda napoleônica l’à fât nasêr in un prém tèimp intuṣiâṣem, mó dôp a gh’à ciapê al pôst la paûra, al preocupasiòn e a la fîn l'ôdi per i conténov sacrifési impôst da i francèiṣ.
Têli e tânt în stê i pèiṣ, al tâsi, a l’ estorsiòun di ocupânt che la Restaurasiòun dal 1815 l’é stêda salutêda cme ‘na liberasiòun. Al nōv dóca Francesco IV d'Este an n’à mìa savû mantgnîr al simpatéi ch’ l’ îva fât nasêr la ricostrusiòun dal Duchêt, mó l’é stê dûr e spietê cûntra tót quî che manifestêven al deṣidèri ed arnuvamèint cme i tèimp cambiê cmandêven. Caşalgrând al gh’à mai perdunê pr’avèirla fâta dvintêr ‘na frasiòun dal Cmûn de Scandiân.
Ânca se la schêrsa quantitê ed documèint che cûnten l’ajót dê da quî ed Caşalgran al Risorgimèint italiân fîn a la salvèsa ed la prôpria tèra da l’ avtoritê Duchêla, a’ s pōl dîr che còst l’é stê impurtânt e vâlid. A n’în fân fèid al tânti nutèsi dêdi e purtêdi avânti da pêder in fiōl a anvōd. Al 4 dicèmber 1859 al Ditadōr Luigi Carlo Farini, ch’al tgnîva só al sôrti dal gvêren proviṣōri ed l'Emélia e Rumâgna e ch' l'é nasû dôp i fât ed la II Guèrra d’ Indipendèinsa, cun un decrêt al fêvaq ed nōv al Cmûn ed Caşalgrând cun unî al frasiòun ed Salvatèra, S. Dunèin, S. Antunèin, Velalòunga e Dinasân. In sté sècol ed véta al Cmûn ed Caşalgrând l’à tôt pêrta a i prugrès in câmp e-conômich e socêl cun al ‘stès pâs ed j êter cèinter ed la zôna; per rèndres cûnt bâsta confruntêr al statéstichi d’ alōra cun còli d’ adès. D’ed là ed còst Caşalgrând an n’é mìa stê secònd a nisûn ind al fât d’avèir tôt pêrta a i fât stôrich e polétich ed j ûltem tèimp che nuêter ‘stès a j òm visû.
Dal 1960 l'indóstria l’à cumincê a fiurîr tânt da dvintêr incō al prém setōr ed la cunuméia dal Cmûn ed Caşalgrând.
Al Teâter ed Caşalgrând
Ind la piâsa Roberti Ruffili da dû ân a stà pêrta l'é stê avêrt al teâter dedichê a Fabrizio De André. La piâsa Roberto Ruffili l' as câta int i Buiòun ( I buglioni in italiân ) al vèir cèinter ed Caşalgrând. Per andêr a vèder i spetâcol o per infurmasiòun generêli as pōl dêr n' ucêda al sît uficêl dal teâter al sît uficêl dal teâter.
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
Pêrta dal nutési e dal fotograféi ed ch’ la vōs che a deṣvinen dal segvèinti publicasiòun comunêli:
- AA.VV. "Casalgrande, un paese, la sua storia, la sua anima", Editrice Telesio, Milano 1993.
- Don Aldo Margini, "CASALGRANDE Memorie storiche, civili ed ecclesiastiche", Edizioni L'Aquilone, 1992.
- Ivan Basenghi e Luciano Miselli, "CASALGRANDE Immagini e vicende negli anni", Edizione Litostampa La Rapida, 1989.
- Luciano Miselli e Giovanni Pio Palazzi, "DINAZZANO Notizie storiche", 1995.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân