Puvî
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Puvî o Puî (Poviglio in italiân) l'é cmûn ed 6.927 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'é tra sîra e mezanôt e a cîrca 20 chilômeter dal cèinter ed Rèz.
L'urègin dal nòm
[modifica | mudéfica la surzéia]Tânti în al stôri e al legèndi insém a l'urègin dal nòm ed Puvî. L'é sicûra però la dâta che per la préma vôlta al nòm Poviglio e dmèj Pupili o Pupilii 's vèd in un documèint: l'êra al 1022. Al tèimp l'êra 'na campâgna a l'ardôs dal fiòm Po, mèinter sōl soquânt ân pió têrdi (1060), al vîn citê cme cèinter cun castrum con fosato, dòunca cun strutûri ed difèiṣa. Per soquânt e secònd 'na legènda di tèimp di Rumân, i fundadōr de sté abitê a srén stê dû Pupilii oséja dû ragasó òrfen, incô rapreṣentê ind i putîn che tînen só 'na tirèla ed vîda ind al stèma dal cmûn dal dé d'incô. Diêter a câten l'urégin de sté nòm cme un riferimèint al Po e mèter insèm al parôli Po-Villis da Po e villis (cà da cuntadèin) cun al significhê ed costrusiòun insém al Po o da Po-Vicus oséja Bôregh dal Po. Per diêter incòra al pré deṣgnîr dal nòm ed 'na persòuna in latèin Popilius, prubâbil padròun dal sît. An n'é mía da scartêr gnân l'idèja che al nòm al pré deṣgnîr da 'na parôla cêltica o gâlica cme Powliu e Powliau ind la légua galèiṣa d'adès, o i Poully ind la lègua francèiṣa che spiêghen la fōrma circolêra circundêda da un fusòun cun 'd l'âcva, o perschēra, cm'êra l'antîga Puvî in un vèc disègn. 'N'etra idèja l'é còla che al nòm Puvî al pré sgnêr'na Véia dal Po: Po-Véia. Bèle ind al chêrti dal XVII sècol cme in còli pió recèinti al paèis l'é sgnê cun al nòm dialetêl Puvî o Puî.
Stôria
[modifica | mudéfica la surzéia]Bèle da l'etê dal brònz (XVI-XI sèc p.C.) al teritôri l'êra abitê: bèin 10 sît antîgh în stê difâti catê che àn més in lûṣ divêrs pôst ed terimêri. La principêla ed còsti l'é la Teramêra ed Sânta Rôṣa, ind la frasiòun ed Fôdich a cîrca 3 chilômetr e mèz a mezdé dal Po dal dé d'incô. Dôp la totêla mancânsa ed documentasiòun ed l'êtê dal fèr, int al VI sèc. p.C. a gh'é 'na nōva coloniṣasiòun d' j Etrósch segvîda da un tracòl int al IV sècol a câṣva ed 'n invasiòun cêltica. Un mumèint dimòndi impurtânt pr' al teritôri ed Puvî l'é stê al ṣvilóp ed la coloniṣasiòun rumâna, dvitê gajêrd dôp che i Galli-Boi în stê batû (191 p.C.), la costrusiòun ed la Via Emélia(187 p.C.) e la cunsègna ed la tèra a i cuntadèin. Ind la campâgna ed Puvî 's vèden incòra incô i sègn ed la Centuriasiòun Rumâna in bòun stêt e divêrs cèinter abitatîv cme la véla rumâna ed Sânta Rôṣa ind la zôna antîga ed la teramêra, in quânt al zôna l'êra un pasâg ublighê pr' al legiòun rumâni dirèti vêrs e per al d'ed là dal Po, atravêrs i municipia ed Regium e 'd Tannetum e l'impurtânt colônia ed Brixellum. Dal Medioēv, 1060, in dôp al cèinter ed Puvî 's mócia intōrna al só castèl e al 'gh và a drê in tóti al vicèndi. Puví l'é stê, in tóti al manêri, un castèl ind al sèins ed 'na piâsafôrta dimòndi impurtânt, cme 's pōl capîr dal nutési stôrichi (sèc. XVII) che s' al spiêghen cme 'na strutûra poligonêla cun i cuntōren a stèla, cun bastiòun angolêr e avancôrp furtifichê. Al acstèl, la cēṣa, la piâsa e al j osteréi êren al cèinter ed la véta dal bôregh. Ind j ân al castèl l'é stê in pusès di Da Henzola, di Dal Verme, di Gunṣêga, di Farnèiṣ fîn a i Burbòun. Mó al sóvo l'é stê un pasê ed diṣâster e ricostrusiòun, cme int al 1321 ch' l' é stê butê zò da Passerino Bonaccolsi e dôp arfât da la nôbila faméja di Dal Verme che a gh'é stê cuncèsa l'invistidûra dal fèdev ed Puvî da l'imperadôr Venceslao e tutelêda da i Visconti ed Milân. Int al Quatersèint l'é incòra sgnê da saczêdi e ruvîni, sta vôlta a ôvra dal gvernadōr Ottobono Terzi ch' àn n'îva mía ricevû un pagamèint cumbinê. Int al Sincsèint, ind la préma pêrt, a gh' stê 'na situasiòun polética e aministratîva pôch sicûra câṣva la velocitê di pasâg ed proprietê finî sōl a la metê dal sècol con l'aquést ed Puvî da pêrt 'd Ottavio Farnese. Alōra é stê restarvê la rôca e bunifichêdi bòuna pêrt dal campâgn l'é d'atôren. Dôp i Borbòun, cun l'arîv di francèiṣ ed Napoleòun, Puvî l'é stê unî a l'Impêr Francèiṣ e int al 1811 l'é pasê sòta l'avtoritê ed Maria Luigia d' Avstrìa. Int al 1848 al vîn cidû, insèm a tóta la zôna a dréta ed l' Èinsa, al Duchêt ed Mòdna e Rèz, còst al sgnêva dal tót la separasiòun da l'antîga capitêla pramṣâna. In fîn, cun i plebisît, l' 11 mêrs 1860 Puvî al gnîva unî a la munarchía ed Vittorio Emanuele II e al fêva al só ingrès int al Règn d' Itâlia. A còl tèimp però Puvî l'êra in bróti cundisiòun socêli e sanitâri. Al grōsi proprietê êren in mân a i marchèiṣ Pallavicino e a l'Ôrdin Costantiniân ed Pèrma. Per fêr frûnt al malèser àn cumincê alōra a fêr só al prémi socetê 'd operài ed mótva asistèinsa. Pasê ânch al dramâtich peréiod dal dō guèri dal Novsèint, incô Puvî l'é un tranquél paèiṣ ed la Bâsa Arzâna, adèsa al cèinter dal paèiṣ l'é rapreṣentê da la piâsa, dedichêda a Umberto I, pôst ed la véta socêla cunômica e culturêla dal paèiṣ, ch' es preṣèinta cun di fabrichê nōv e strutûri modêrni (mēno che la cēṣa Parochiêla), tirê só ind al cōrs ed l' ûltem sècol.
La cēṣa parochiêla
[modifica | mudéfica la surzéia]La cēṣa parochiêla dedichêda a Sân Stêven l'é l'ònica strutûra ed Puvî, che ind al cōrs di sècol an n'é mai stêda butêda zò. Tirêda só, prubabilmèint, tr' al 1250 e al 1300 insém a l'istès pôst in dō gh'êra 'na capèla róstica dal VI sècol d.C.. Ind al cōrs di sècol l'à vést fêr dal zûnti che, intóti al manēri, àn mía cambiê al stîl originêl. La cēṣa girêda vêrs matèina, la preṣèinta 'na lêrga e luminōṣa facêda spartîda da mutîv in riṣêlt. Anca la tòr l'é stêda pió vôlti arfâta, mó la mantîn la préma manēra ed costrusiòun dal Setsèint. Al panèl, fât da matunèli ed cerâmica piturêda che gh'é sōvra a l'ingrès principêl, ôvra ed O.Carpi, l'é la côpia ed la pêla fâta da Zatti mésa insém a l'altêr magiōr.
Al Frasiòun
[modifica | mudéfica la surzéia]Int al Medioēv a gnîven ciamê comunê e dipendivén dal cmûn ed Puvî.
Fôdich
[modifica | mudéfica la surzéia]L'antîga frasiòun dal cmûn, l'é cgnusûda per la preṣèinsa ed la Teramêra ed Sânta Rôṣa. La cēṣa ed Fôdich sèmbra, idèja tirêda fôra da D.Baldoni, la sia sōvra a un muntarôt fâta da 'na teramêra cumpâgna a còli ed Godèsa, ed Môta Balestri a Bresèl, ed Cà Cocconi a Castelnōv ed Sòt e 'd Cà dal Lêgh a Campéṣen. La cēṣa l'é dedichêda a Sân Jâcom Magiōr, fâta prubabilmèint int al 1100 cîrca, cme la cunfêrma la scréta in latèin sōver al purtòun 'd ingrès che, tradòta, la dîṣ: Fâta da sèt sècol e ṣlarghêda int al 1763 per mêrit ed Giuseppe Diemi – Retōr. Giuseppe Diemi l'é al prêt che al spiêga, in dō relasiòun, la diṣastrōṣa aluviòun ed l' 11 novèmber 1765, la préma la cumincia acsé:
Se dalla canonica andavo per soccorrere i poveri bisognosi che gridavano «miserere nostri», bisognava sortire in una tardiva e maledetta navazza in mezzo al cupo rumore delle acque perchè, apertesi le cateratte del cielo, dirottamente pioveva, oltre all'orrida inondazione del Po e se non avessi saputo un po’ di nautica o per dir meglio far il galeotto probabilmente le acque mi avrebbero sommerso.»
Al 13 novèmber 1951, a distânsa ed 186 ân da l'aluviòun sucèsa préma ( dal 1765) la frasiòun l'é incòra sòt' âcva. Al terébil fât l'é stê spieghê da 'n'êter prêt don Arturo Gualtieri che in un diâri, intitulê Amarcôrd, l'arvév chi dramâtich dé.
Sân Sést
[modifica | mudéfica la surzéia]L'é la frasiòun cun pió ginta dal cmûn. L'é tra i cmûn ed Puvî e Sôrbol insém a la vèia postêla per Pèrma (incô vìa Pèrma) ind i tèimp indrê, l'êra al pôst in dóve 's fermêven i viaṣadōr, cavâi e carôsi. Int al 1873 l'avuchêt Odoardo Pasqualini, "figura eccelsa e nobile del socialismo prampoliniano", l'à fundê la Socetê Operâia ed Mótva Asistèinsa, òna dal prémi in pruvîncia ed Rèz. A ló 's dêv ânca la costitusiòun, int al 1890, ed la "Commissione Velocipedistica Povigliese", int al 1894 ed la "Cooperativa Muratori ed Affini ", dal "Leghe di miglioramento maschili e femminili" ed Puvî, ed la "Lega trecciaie del Comune" e 'd la "Lega Contadini" ed Sân Sést j ân dôp.
La Teramêra ed Sânta Rôṣa
[modifica | mudéfica la surzéia]L'é a Fôdich es trâta 'd un vilâg ed 7 èter. Al sît al rapreṣèinta un tèpich eṣèimpi di pôst abitê padân ed l'Etê dal Brònz ed Mèz e Recèint teramêra, opór 'd un grând cèinter abitê recintê da rivêl e fusòun che tr'al XV e XII sècol p.C. àn interesê la pêrta centrêla ed la Pianûra Padâna cun l'èser ûn di pió grând fât ed popolamèint in Eurôpa. I 4.000 e pió mêtr quêder ed metradûra antîga purtêda a la lûṣ a fân dal schêv ed S. Rôṣa al pió grând schêv in Eurôpa e ûn di prém a livèl mondiêl sia per larghèsa che pr'al gèner de stódi ché fât. Ind al grând vilâg ed la teramêra e S.Rôṣa 's arcgnòsen dû abitê cun quâter âgnol mía regolêr, ûn dèinter in cl' êter e ciaschidûn circundê da un rivêl e da un fusòun dimòndi grôs. L'abitê pió cèch, lêregh cîrca un èter, l'é stê fundê atâch al 1500 p.C. ind al mumèint ed la coloniṣasiòun teramécola. Cîrca dû sècol dôp al só strutûri ed difèiṣa în stêdi rinfursêdi e d'atōrna a còsti a gh'é stê impiantê un abitê dimòndi pió grând (circa 5 èter ed larghèsa), a só vôlta cun, vêrs l'estêren, un rivêl e un fusòun.
La sēna ch' al prîva vèder un viaṣadōr ed cîrca tremesincsèint ân fa che al rivêva a Fôdich la prîva èser còsta: 'na pianûra un pô ondulêda, tajêda da pió cōrs d'âcva, cun tânt bôsch, un grând vilâg, fés ed cà stablîdi cun al tèg ed pâja. Se al rivêva da mezdé al se sré imbatû ind la dòpia cînta di sô fusòun e di sô rivêl préma ûn pió bâs che al sègna i cunfîn ed 'na zôna ed soquânt èter cun gróp ed cà êlti insém a di pêl, pó, al d'ed là dal grând fusòun, 'na grôsa muraja ed tèra, da dóve spuntén fési dal cà. Drêda, a mezanôt, al garbój di râm dal Po.
Acsé al priva èser, pió o mēno al vilâg ed Sânta Rôṣa vêrs la fîn ed l'etê dal Bronz, cme ûn di tânt ind la pianûra d'alōra, a pôca distânsa ûn da cl'êter.
Sti straordinâri abitê în stê catê ind al 1870 cîrca da di stódi e schêv ed Chierici, Strobel e Pigorini e în stê ciamê Terimêri o Teri-Merni, nòm ch' al deṣvîn da l'ûṣ di trèin archeolôgich cxme cuncém pr' i prê. La cultûra teramarécola la finés a l'impruvîṣ vêrs la metê dal XII sècol préma ed Crést.
Al muséo ed la Teramêra Sânta Rôṣa
[modifica | mudéfica la surzéia]Més insèm int al 1996, al muséo ed la Teramêra Sânta Rôṣa al mèt in mòstra di rèst ed grân valōr, a 'gh n'é quâṣi 500 e dân 'n' idèja generêla ed la realtê dal sît archeolôgich e dal catêdi. As amîren mâpi archeolôgichi, giuiê e uṣvéj in brònz, in ôs ed cêrev, ras'cèt, pcòun d'amsurèina, pûnti ed frèci in prêda, e ânca spilòun e pugnê. Dimòndi, in pió, i lavōr fât a mân in ceràmica. Tra i rèst pió interesânt a gh'é pêrli in âmber dal côsti dal Bâltich e pêrli in pâsta ed vêder intajêdi.
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Maria Bernabò Brea - La terramara Santa Rosa a Fodico di Poviglio (RE) : lo scavo archeologico come didattica della preistoria - Castelnovo Sotto : Artigrafiche De Pietri, 1997.
- Sergio Gabbi - Poviglio : storia e cronaca - [S.l.] : [s.n.], 1980.
- Clelia Mori - Comune di Poviglio : guida commerciale culturale turistica - Reggio Emilia : Noana, 1988
- Sergio Gabbi - Poviglio : un nome e una presenza nella storia - Poviglio : Poviglio Fiera, 2000
- Poviglio: guida informativa. - Bagnolo in Piano : Lusuardi grafiche, 1991
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân