La storia del mondo in 100 oggetti

Da Wikipedia.


Artéccol in dialètt mudnés


A History of the World in 100 Objects (publichê in Itàglia in dal lìber La storia del mondo in 100 oggetti dala cà editóra itagliàna Adelphi in dal 2012) 'l è stê 'n progêt ed divulgasiòun stòrica, purtê avànti dala BBC Radio 4 insèm a 'l British Museum, progêt ch'al vdìva 100 puntèdi scrìti e preśentèdi da 'l diretōr dal British Museum, al Neil MacGregor. In ogni puntèda al diretōr al descrivìva, tulènd a pretêst ùn di lavōr tgnû da cât in dal Muśèo, i diferèint pasâǵ e sucês o manéri 'd sintìr, edl òm ed lung a la stòria.

In dal 2011 al British Museum al vinsìva 'l Art Fund Prize p'r avér mandê avànti cal progêt chè.

Lavōr[modifica | mudéfica la surzéia]

Quêl ch'a s distìnghev c'ma di òm (2.000.000 – 9000 prìma 'd Crìst)[modifica | mudéfica la surzéia]

Al Neil MacGregor al preśàinta i lavōr più antîg ch'i s fàn distìngver c'ma di òm. La divulgasiòun in dla smàna ch'la tachèva col 18 ed śnêr dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
1 Mùmia 'd Hornedjitef Egìt 300 – 200 prìma 'd Crìst BBC Amartya Sen, John Taylor
2 Strumèint c'ma préda ed (baśêlt) Olduvai Gorge, Tanśània 1,8 – 2 miliòun 'd an fà BBC Sir David Attenborough, Wangari Maathai
3 Préda scalfìda da tgnìr in màṅ Olduvai Gorge, Tanśània 1,2 – 1,4 miliòun 'd an fà BBC Sir James Dyson, Phil Harding, Nick Ashton
4 Rèni nudadóri da Montastruc chèva sòt'a 'l terèin Fransa 13.000 an fà BBC The Most Reverend Rowan Williams, Steve Mithen
5 Punta 'd lansa Clovì New Mexico, Stêt Unî 13.000 an fà BBC Michael Palin, Gary Haynes

Dôp ed l'era glacêl: al magnèr e 'l sês (9000 – 3000 prìma 'd Crìst)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Perchè l'agricultùra tachèv-la ala fin edl'era glacêl? Soquànt indìsi i armàgnen in di lavōr armêś infìn a incō." La spiegasiòun in dla smana ch'la tachèva al 25 ed znêr 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
6 pistòun a forma 'd uśêl Pàpua Nóva Gvinèa 4.000 – 8.000 an fà BBC Madhur Jaffrey, Bob Geldof, Martin Jones
7 I amànt 'd Ain Sakhri Iśraēl a 'l incìrca 11.000 an fà BBC Marc Quinn, Ian Hodder
8 Statuèina cun di bō da El-Amra Egìt a 'l incìrca 3500 prìma 'd Crìst BBC Fekri Hassan, Martin Jones
9 Na stàtva dal dìo dal grantùrc edla siviltê Maya Honduras 715 BBC Santiago Calva, John Staller
10 tigîn Jomon Giapòṅ a 'l incìrca 5000 prìma 'd Crìst BBC Simon Kamer, Takashi Doi

El prìmi sitê e Stêt (4000 – 2000 prìma 'd Crìst)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Sa sucēd quand i agìnt i se spòsten dai vilâǵ a 'l sitê? Sinc lavōr i 'n còunten la stòria. La spiegasiòun in dla smana ch'la tachèva al prìm ed fervêr 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
11 Na targhèta 'd avòri dal Faraòun Den Egìt a'l incìrca 2985 prìma 'd Crìst BBC Toby Wilkinson, Steve Bell
12 Bandéra 'd Ur Iraq 2600 – 2400 prìma 'd Crìst BBC Lamia al Gailani, Anthony Giddens
13 Un sigìl indiàṅ Pàkistan 2600 – 1900 prìma 'd Crìst BBC Richard Rogers, Nayanjot Lahiri
14 Na manèra ed giadeìta dagli Êlpi, catèda in Inghiltèra 4000 – 2000 prìma 'd Crìst BBC Mark Edmonds, Pierre Petrequin
15 Na tavlèta 'd scritùra primitìva Iraq 3100 – 3000 prìma 'd Crìst BBC Gus O'Donnell, John Searle

I inìsi dal sièinsi e dal lettradùri (1500 – 700 prìma 'd Crìst)[modifica | mudéfica la surzéia]

"4.000 an fà, el societê i tachèven a strulghèr di mît, dla matemàtica e di monumèint." El spiegasiòun i tachèven in dla smana edl 8 ed fervêr dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
16 Préda 'd Gilgamesh dal dilùvi Iraq 700 – 600 prìma 'd Crìst BBC David Damrosch, Jonathan Sacks
17 Papîr matemàtic Rhind Egìt a 'l incìrca 1550 prìma 'd Crìst BBC Eleanor Robson, Clive Rix
18 Sêlt in sìm'a 'l tôr minòic Creta 1700–1450 prìma 'd Crìst BBC Sergio Delgado, Lucy Blue
19 Mantlèina in ôr ed Mold Gales 1900–1600 prìma 'd Crìst BBC Mary Cahill, Marie Louise Sørensen
20 Stàtva colosèla 'd Ramesses II Egìt a 'l incìrca 1.250 prìma 'd Crìst BBC Antony Gormley, Karen Exell

Vêć mònd, cmànd nōṿ (1100–300 prìma 'd Crìst)[modifica | mudéfica la surzéia]

"In gîr p'r al mònd di cmandànt nōṿ i fàbrichen di quêl ch'i faghen vèder la lōr supremasìa." La stòria spieghèda in dla smana tachèda al 15 ed fervêr 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
21 Basriliēv da 'l sît ed Lachish Iraq 700 – 692 prìma 'd Crìst BBC Paddy Ashdown, Antony Beevor
22 Sfinśa ed Taharqa Sudan a 'l incìrca 680 prìma 'd Crìst BBC Zeinab Badawi, Derek Welsby
23 Al vêś rituêl gui dla dinastìa Zhou antìga China 1100–1000 prìma 'd Crìst BBC Dame Jessica Rawson, Wang Tao
24 Tisû Paràcas Perù 300–200 prìma 'd Crìst BBC Zandra Rhodes, Mary Frame
25 Munéda 'd ôr ed Croesus Turchìa a 'l incìrca 550 prìma 'd Crìst BBC James Buchan, Paul Craddock

Al mònd in dal tèimp ed Confùci (500–300 prìma 'd Crìst)[modifica | mudéfica la surzéia]

"I significhêt cuacê da mêś ai disgnîn e ai vêś pōl'n-i descòrer nosc ala stèsa manéra di scrìt di grand avtōr?" La prìma difuśiòun in dla smana tachèda col 22 ed fervêr dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
26 modêl ed barusèin da Oxus Tajikistan 500–300 prìma 'd Crìst BBC Michael Axworthy, Tom Holland
27 Scultùra: Sentàur e Lapit dal Partenòun Grécia a 'l incìrca 440 prìma 'd Crìst BBC Mary Beard, Olga Palagia
28 Basse Yutz Bróchi 'd Yutz Fransa a 'l incìrca 450 prìma 'd Crìst BBC Jonathan Meades, Barry Cunliffe
29 Mascra 'd préda olméca Mèsic 900–400 prìma 'd Crìst BBC Carlos Fuentes, Karl Taube
30 Campàna 'd brònś cinéśa Cina 500–400 prìma 'd Crìst BBC Dame Evelyn Glennie, Isabel Hilton

I costrutōr di Impēr (300 prìma 'd Crìst – 1 d.C.)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Neil MacGregor al cuntìnva la só ciacarèda in sìm'a la stòria dal mond a travèrs i lavōr. Cla smana chè lò 'l è insèm ai grand cmandànt dal mond 'd un quêl c'ma 2000 an fà". La spiegasiòun a partìr dala smana ch'la taca col 17 ed mâǵ dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
31 Munéda 'd Lysimachus cun la testa dl Alesander Turchìa 305 – 281 prìma 'd Crìst BBC Andrew Marr, Robin Lane Fox
32 Pilòun 'd Ashoka India a 'l incìrca 238 prìma 'd Crìst BBC Amartya Sen, Michael Rutland
33 Al giaròun ed Rosetta Egìt 196 prìma 'd Crìst BBC Dorothy Thompson, Ahdaf Soueif
34 Còpa cinéśa lachèda dla Dinastìa Han Cina 4 d.C. BBC Roel Sterckx, Isabel Hilton
35 Testa 'd Avgùst Sudan 27 – 25 prìma 'd Crìst BBC Boris Johnson, Susan Walker

Piaśér antîg, pèver modèren (an 1 – 600 d.C.)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Neil MacGregor al śbraghéra 'l manéri che la ginta la catèva 'l piaśēr 2000 an fà." La prìma aparisiòun in dla smana ch'la tachèva al 24 ed mâǵ 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
36 La Còpa Warren Iśraēl 5 – 15 d.C. BBC Bettany Hughes, James Davidson
37 Na pipa nord-americàna a nùtria USA 200 prìma 'd Crìst – 100 d.C. BBC Tony Benn, Gabrielle Tayac
38 Sinturòun da serimònia dal śōg dla bòcia meśoamericàṅ Mèsic 100 – 500 d.C. BBC Nick Hornby, Michael Whittington
39 Amonisiòun dal mistri Cina 500 – 800 d.C. BBC Shane McCausland, Charles Powell
40 Pevriéra edl'Imperadóra Inghiltèra 350 – 400 d.C. BBC Christine McFadden, Roberta Tomber

Al crèser dal credèinsi religióśi (an 200 – 600 d.C.)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Al Neil MacGregor al descòr edla manéra e dal momèint che dimòndi importànti figùri religióśi i selten fóra." La prìma aparisiòun in dla smana ch'la tachèva col 31 ed mâǵ 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
41 Buddha a séder da Gandhara Pàkistan 100 – 300 d.C. BBC Claudine Bautze-Picron, Thupten Jinpa
42 Munéda 'd ôr ed Kumaragupta I India 415 – 450 d.C. BBC Romila Thapar, Shaunaka Rishi Das
43 Piât 'd argìnt ch'al figùra Shapur II Iran 309 – 379 d.C. BBC Tom Holland, Guitty Azarpay
44 Mośàic 'd Hinton St. Mary Inghiltèra 300 – 400 d.C. BBC Dame Averil Cameron, Eamonn Duffy
45 Màṅ in brònś edl'Aràbia Yemen 100 – 300 d.C. BBC Jeremy Field, Philip Jenkins

La Vìa dla Séda e dintóren (an 400 – 700 d.C.)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Sinc lavōr da 'l British Museum i còunten la stòria di muvimèint dal mercansìi e dagli idèi." La spiegasiòun in dla smana ch'la tachèva col 7 ed śùgn 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
46 Munédi 'd ôr 'd Abd al-Malik Sìria 696 – 697 d.C. BBC Madawi Al-Rasheed, Hugh Kennedy
47 Élem ed Sutton Hoo Inghiltèra 600 – 700 d.C. BBC Seamus Heaney, Angus Wainwright
48 Vaśèt da cumbatèint Moche Perù 100 – 700 d.C. BBC Grayson Perry, Steve Bourget
49 Un còp ed tèǵ koreàṅ Korèa 700 – 800 d.C. BBC Jane Portal, Choe Kwang Shik
50 Pitùra cinéśa ed principèsi in sìm'a séda Cina 600 – 800 d.C. BBC Yo Yo Ma, Colin Thubron

Dàint'r a 'l palâs: segrēt in dla cōrt (an 700 – 950)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Neil MacGregor al va dàint'r in dal vìti dla gint ch'la gh'cmandèva 1200an fà." La prìma difuśiòun in dla smana ch'la tachèva al 14 ed śùgn 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
51 Riliēv, Maya in sìm'a 'n salâs ed sanghev reêl Mèsico 700 – 750 d.C. BBC Susie Orbach, Virginia Fields
52 Pcòun 'd pitùra sui mùr 'd un harem Iràq 800 – 900 d.C. BBC Robert Irwin, Amira Bennison
53 Cristâl ed Lotàri probabilmèint Germàgna 855 – 869 d.C. BBC Lord Bingham, Rosamund McKitterick
54 Stàtva ed na Tara Salihundam, Sri Lanka 700 – 900 d.C. BBC Richard Gombrich, Nira Wickramasinghe
55 Figùri dla tomba cinéśa di Tang Cina a 'l incìrca 728 d.C. BBC Anthony Howard, Oliver Moore

Pelegrèin, finansiadōr e mercànt (an 900 – 1300)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Al tîp ed cumérsi, guèri, e religiòun ch'i fèven girèr i lavōr p'r al mond 1000 an fà." La smàna dla traśmisiòun la tachèva col 21 ed śùgn 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
56 Al teśôr edla Vâl ed York Inghiltèra a 'l incìrca 927 d.C. BBC Michael Wood, David and Andrew Whelan
57 Bicēr 'd Edvìge facilmèint Siriàṅ 1100–1200 BBC Jonathan Riley-Smith, David Abulafia
58 Spêć giaponéś ed bronś Giapòun 1100–1200 BBC Ian Buruma, Harada Masayuki
59 Testa 'd Buddha 'd Borobudur Java 780 – 840 BBC Stephen Bachelor, Nigel Barley
60 Pcòun ed tasi 'd Kilwa Tanśània 900 – 1400 BBC Bertram Mapunda, Abdulrazek Gurnah

Status symbol (an 1200–1400)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Al Neil MacGregor al preśèinta di quêl ch'i stàn a fèr vèder al rang dimòndi élt di proprietàri e la delicatèsa dla lōr fabricasiòun." La divulgasiòun in dla smana ch'la tachèva col 28 ed śugn 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
61 I scâc a fórma 'd umèin ed Lewis facilmèint fabrichê in Norvégia, mo catê in Scòsia 1150–1200 BBC Martin Amis, Miri Rubin
62 Astrolàbi ebrèo Spaggna 1345–1355 BBC Sir John Elliott, Silke Ackermann
63 Testa ed brònś da Ife Nigèria 1400–1500 BBC Ben Okri, Babatunde Lawal
64 I Vêś ed David Cina 1351 BBC Jenny Uglow, Craig Clunas
65 Scrana rituèla ed Taino Sant Domìngo, Caribbean 1200–1500 BBC Jose Oliver, Gabriel Haslip-Viera

Gnènd incòunter ai dìo (an 1200–1400)[modifica | mudéfica la surzéia]

"I lavōr dal British Museum i fan vèder c'ma 'l fedēl al s eśvinèva ai só dìo." La prìma difuśiòun in dla smana ch'la tachèva al 5 ed lùj 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
66 Reliquiàri dla Santa Spina Fransa 1350–1400 BBC Sister Benedicta Ward, Right Reverend Arthur Roche
67 Icòuna dla vitòria edl'Ortodosìa Turchìa 1350 – 1400 BBC Bill Viola, Diarmaid MacCulloch
68 Scultùra 'd Shiva e Parvati Ìndia 1100–1300 BBC Shaunaka Rishi Das, Karen Armstrong
69 Scultùra 'd Tlazolteotl Mèsico 900 – 1521 BBC Marina Warner, Kim Richter
70 Al Moai 'd Hoa Hakananai'a Ìśla 'd Pàsqva 1000–1200 BBC Sir Anthony Caro, Steve Hooper

I inìsi dal mond modèren (an 1375–1550)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Al Neil MacGregor al stùdia i grand impēr dal mond a 'l inìsi edl'era modèrna." La prima difuśiòun in dla smana ch'la tachèva col 13 ed setèmber 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
71 Al Tughra ed Solimàṅ al Magnìfic Turchìa 1520–1566 BBC Elif Şafak, Caroline Finkel
72 Na banconòta Ming Cina 1375 BBC Mervyn King, Timothy Brook
73 Na statuèina 'd ôr 'd un lama Inca Perù a 'l incìrca 1500 BBC Jared Diamond, Gabriel Ramon
74 Na còpa dal dragòun ed giàda Àśia sentrèla a 'l incìrca 1420–49 BBC Beatrice Forbes Manz, Hamid Ismailov
75 Al Rinoceròunt ed Dürer Germàgna 1515 BBC Mark Pilgrim, Felipe Fernandez-Armesto

La prìma economìa globèla (an 1450–1600)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Al Neil MacGregor al descòr in sìm'a 'l conseguèinsi di viâś, di cumérsi e dal conqvìsti tra 'l 1450 e 'l 1600." Prìma difuśiòun al 20 ed setèmber 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
76 Galeòun mecànic Germàgna a 'l incìrca 1585 BBC Lisa Jardine, Christopher Dobbs
77 Brònś ed Benìn: 'l oba cun i evropèi Nigéria 16śum sécol BBC Sokari Douglas Camp, Wole Soyinka
78 Serpèint cun do testi Mèsic 15śum–16śum sécol BBC Rebecca Stacey, Adriana Diaz-Enciso
79 Elefànt ed Kakiemon Giapòun têrd 17śum sécol BBC Miranda Rock, Sakaida Kakiemon XIV
80 Pês ed munéda da ôt dala Spaggna, catê in Bolìvia 1589–1598 BBC Tuti Prado, William Bernstein

Tolerànsa e intolerànsa (an 1550–1700)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Neil MacGregor al descòr ed c'ma 'l grandi religiòun i vivìs'n insèm in di XVI e XVII sécol." La prìma traśmisiòun la cumincèva al 27 ed setèmber 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
81 Di arnēś normêl ed parèda siìta Iran Têrd 17śum sécol BBC Haleh Afshar, Hossein Pourtahmasbi
82 Miniadùra 'd un prìnsip indiàn Mughal Ìndia a 'l incìrca 1610 BBC Asok Kumar Das, Aman Nath
83 Teatrèin dagli òmbri ed Bima Java 1600–1800 BBC Mr Sumarsam, Tash Aw
84 Mapa ed còdes mesicàn Mèsic Têrd 16śum sécol BBC Samuel Edgerton, Fernando Cervantes
85 Giurnêl dal sentenàri dla 'Rfórma Germàgna 1617 BBC Karen Armstrong, Ian Hislop

Esplorasiòun, sfrutamèint e i lùm (an 1680–1820)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Neil MacGregor al descòr in sìm'a 'l capìr-es pôc quand di mònd diferèint i s vinen còunter. " Prìma gnuda fóra al 4 'd utòber dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
86 Tambùr 'd Akan dal'Àfrica, catê in di Stêt Unî 18śum sécol BBC Bonnie Greer, Anthony Appiah
87 Élum ed piùmi hawaiàn Hawaii 18śum sécol BBC Nicholas Thomas, Kyle Nakanelua
88 Na mapa 'd pèla americàna Stêt Unî 1774 - 1775 BBC Malcolm Lewis, David Edmunds
89 Un scûd avstragliàn 'd scòrsa 'd élber Austràglia 1770 BBC Phil Gordon, Maria Nugent
90 Na formèla bi 'd gèda cun povesìa Cina 1790 BBC Jonathan Spence, Yang Lian

Produsiòun ed masa, persuaśiòun 'd masa (1780–1914)[modifica | mudéfica la surzéia]

"C'ma l'industrialiśasiòun, el polìtichi 'd masa e i ambisiòun imperièli i cambièv'n al mònd." La prìma difuśiòun in dl 11 'd utòber dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
91 Cronòmeter 'd navigasiòun da 'l HMS Beagle Inghiltèra 1795–1805 BBC Nigel Thrift, Steve Jones
92 Servìsi da tè dal prìm perìod vitoriàṅ Inghiltèra 1840–1845 BBC Celina Fox, Monique Simmonds
93 'La Grand'Ònda' 'd Hokusai Giapòun c. 1829–1832 BBC Christine Guth, Donald Keene
94 Tambùr a sfèsa sudanēś Sudàn 19éśum sécol BBC Dominic Green, Zeinab Badawi
95 Un pèny śgranfgnê da 'l sufragèti Inghiltèra 1903 BBC Felicity Powell, Helena Kennedy

The world of our making (an 1914–2010)[modifica | mudéfica la surzéia]

"Al MacGregor al descòr in sìm'ai quèi ch'i prìlen atâc a la stòria sesuèla, polìtica e 'conòmica di ùltem tèimp." La prìma difuśiòun in dla smàna tachèda col 18 'd utòber dal 2010.

Figùra Nùmer Lavōr Orìgin Data Sît web dla BBC Èter contribudōr
96 Un piât dla rivolusiòun rùsa disgnê da 'l Mikhail Adamovich Rùsia 1921 BBC Eric Hobsbawm, Mikhail Piotrovsky
97 La pitùra In the dull village dal Hockney Inghiltèra 1966 BBC Shami Chakrabarti, David Hockney
98 Scranòun di s'ciôp Mośambîg 2001 BBC Kofi Annan, Bishop Dinis Sengulane
99 Na cherta 'd crédit Visa 'd na banca àraba Emirê Areb Unî 2009 BBC Mervyn King, Razi Fakih
100 Na làmpada solèra e 'l só cargadōr Cina 2010 BBC Nick Stern, Aloka Sarder, Boniface Nyamu

Vōś lighèdi[modifica | mudéfica la surzéia]

Èter progêt[modifica | mudéfica la surzéia]

Colegamèint estèren[modifica | mudéfica la surzéia]