Bagnōl in Piân
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Bagnōl in Piân (Bagnolo in Piano, in italiân) l’é 'na cmóna ed circa dēṣméla abitânt ‘d la pruvîncia ed Rèz, ch'la s'câta a mezanôt int la bâsa arzâna. L'é tajêda da la ferovéia Rèz-Guastâla, e la gh'à 'na stasiòun.
Nutèsi de stòria
Al j-urègin
Al nòm ed Bagnōl sèmbra che al deṣvègna dal Flumen Baniolus, ciamê al dé d’incô Scolo Bagnoletto, che ‘na vôlta al pasêva ind i parâg. I cèinter abitê ed Bagnōl, Pēv Ròsa, Sân Tmêṣ ‘d la Fôsa e Sân Michèle ‘d la Fôsa, che insèm a fân al Comûn ed Bagnōl in Piân, in gnû só inséma a di pôst ed ripôrti, che, a partîr dal II sec. a.C., àn cavṣê, un pô a la vôlta, al sughêres dal Bondeno: ‘na lèrga zôna pantanōṣa, ch’la se ṣlarghêva a mezanôt ed Rèz, fîn a confòndres cun al j âcvi dal Po. Al nòm Bondeno, genvèiṣ d’ urégen, al vôl dîr sèinsa fònd. Ind l’etê dal brònz a’s fêrma in zôna la préma gînta e al fât al cumbîna, in manēra, cun al graduêl avansamèint dal zôni sóti, che al s'é purtê avânti per un lòungh êrch ed sècol, in tót al tèimp ch’al va dal'ocupasiòun rumâna (115 a.C.), al j-invasiòun barbârichi, a la costitusiòun dal Sâcher Impêr Rumân Tedèsch (IX - X sec.), fîn a i prém sègn dal nōvi libertê comunêli (Pêṣ ed Costanza 1183). La préma bunéfica dal trèin l’ a ‘s dêv ai Rumâni, che stêven a Rèz e a Bresèl. Al sô ajót al risanamèint dal trèin l’é precedèint a la bèin pió famōsa ôvra rumâna ‘d la zôna: la spartisiòun di sît cun al centóri. Cun còsta al teritōri l’è stê divîṣ in cardus e decumanus, a piòmb tra ‘d lōr e in paralêl a la Via Emélia, vrûda dal cōnsol Marco Emilio Lepido. Propéria da Bagnōl a pasêva ûn di cardus pió impurtânt e ânca un decumanus, ânca s’ l’êra mēno impurtânt, vêrs la zôna dal Tragatèin. Al j-invasiòun barbârichi dal dôp impêr àn ṣguastê dimòndi dal lavōr fât da i Rumân ind al divéder al campâgni in manēra regolêra. Ind l '800 l'invasiòun di Unni l’à sgnê profondamèint la socetê dal curtes, tânt da inestêr, in manēra prepotèint, l’andamèint ed trasformasiòun ed còsti in castra (câmp militêr) fortifichê.
La préma testimuniânsa
L’é dal 946 la préma testimuniânsa scréta insèma a Bagnōl: un ât dal Vèschev ed Rèz, Adelardo, cun còst la Cēsa ed Sânta Mustiola, "...quae sita est prope castrum Baniolum.", la vîn cunsgnêda a l'iluminasiòun ed l'altêr di Beêt Mârtir Grisante e Daria ind la catedrêla ed Sânta Maria. Da alōra, ‘na sèria d’ât, dunasiòun, barât, costitusiòun ed servitó, dirèt fevdêl, ecc., àn més al teritōri e al cēsi ed Bagnōl sóta la giurisdisiòun del domòndi putèint Cunvèint Benedetèin ed Sân Prôsper, in dōve al só cmând al s’è purtê avânti ind al cōrs di sècol XI, XII, XII, fîn a j-inési dal XIV sec., quând Feltrino Gonzaga, l’é dvintê padròun dal teritōri e ‘d la sitê ed Rèz (1335), l’à butê zò al Cunvèint e l’à sequestrê i bèin e i privilèg. Fr’ al cēṣi e al capèli, în da numinêr, d’ed là ed còla bèlo déta ed Sânta Mustiola (martîra cristiâna): Sânta Maria ed Purtiliôl (o Portiôl), nòm dimòndi vèc dal pôst, che al sta, in môd cêr, a spieghêr l'uriégin dal sît primitîv int ‘na zôna atâch al traghèt che, atraversând i stâgn armêṣ (Gōregh e Fôsa), al permetîva al trafîch d’ òm e a la mercanséia vêrs Nuvalêra, Guastâla e al Po. I prémi documèint ed lê a gh’àn la dâta tra la fîn dal X sec. e l'inési ed XI sec. e la relatîva sêgra la caschêva al 2 ed fervêr, alōra fèsta ‘d la "Purificasiòun ed la Vêrgin". Un'êtra cēṣa l’êra còla ed S. Pêder ed Bagnōl (o Cēṣa Biânca): dal 1156 privilèg ed Pêpa Adriano in favōr del Cunvèint ed Canòsa. A gh’êra pó la Cēṣa Nōva ed la Maternitê ed Maria ed Bagnōl, dal vôlti scambiêda cun Sânta Maria ed Portiôl, mó ch’la va identifichêda cun la cèca capèla ed la Nativitê ed la Vèrgin dal Castèl. L’é numinêda la préma vôlta al 17 dicèmber 1258. L’é ‘d sicûr, a l’antîga Sêgra ed la Nativitê ed la Vèrgin (8 ed setèmber), celebrêda atâc a sta cēṣa, che biosògna lighêr la tradisionêla Fêra ed Setèmber, ch’ a’s gh’à memôria bèle ind l’ inési dal XVII sec. Sègn particolêr a pêrt mèrita la Pēv ed Bagnōl, ciamêda dôp Pēv Ròsa, perché intestatâria d’êtri capèli. Al prémi nutèsi insèma a lê în dal 1144, mó sèmbra verifichê che la só costrusiòun la s’arfâga ad un sècolo prêma (1040). La giuriṣdisiòun civîla insèma al castèl, l’êra, in sté peréiod, ai Sgnōr ed Curèz, d'ed ché l’urégen ed "Da Bagnōl”, la sèmbra documentêda da soquânti chêrti.
La Sgnurìa di Gunşêga
Cun Feltrino e cun quî che in gnû dôp - Guido, Jacopo e Feltrino II – la gh’à inési la Sgnurìa di Gunṣêga inséma a Nuvalêra e Bagnōl, andêda avânti, sêlov ‘na cèca suspensiòun dal 1452 al 1454 ad ôvra di Sgnōr ed Curèz, per quâter sècol, fîn a la fîn ed la Râsa, per la môrt ed l'ultèm Cûnt Camillo III, sucèsa int al 1727.
Int al 1354 Feltrino l’à cumincê a rifêr al Castèl (la rôca uriginâria l’êra stêda trêda zò int al 1304), druvând al materiêl guadagnê dal distrusiòuni, da ló fâti, dal tòri di Tebaldi e di Taccoli, dal cēṣi ed Sân Silvèster in Mancaṣêl, Sânta Mustiola e Sânta Maria ed Portiôl, e ânca dal Cunvèint ed Sân Prôsper.
Ind al 1371, l’à vendû Rèz a Bernabo Visconti per sinquânta fiurèin d'ôr, l’îva tgnû per ló e per quî che gnîven dôp i Castê ed Bagnōl e Nuvalêra, dōve la giuriṣdisiòun l’è gnûda unîda ind al 1484 ed mésa só a Cunteia ind al 1501, ad ôvra ed l'Imperadōr Massimiliano I.
L’avtoritê inséma al tèri ed Sân Tmês e ‘na pêrt ed Sân Svân e Sânta Maria l’é stê dê a i Gunṣêga, al 4 mêrz 1571, dal Dòca Borso d'Este e cunfermê da Alfonso II int al 1577.
L'inèsi ed la Sgnuréia di Gunṣêga la cumbîna cun la nâsita dal pió famōṣ sitadèin ed Bagnōl: Guido di Filippo Ferrari, ciamê Guido da Bagnōl. Dal pôchi nutési che trâten ed ló, an n’é mìa pusèbil nutêr preciṣamèint né la dâta ed nâsita e né còla ed la môrt, mó cgnusòm in tót al manēri che:
• l‘êra al dutōr ed Pêder, Rè ed Cipro e ‘d Gerusalemme;
• ch’ l’ êra in rapôrt d’ amicèsia cun Francesco Petrarca, ch’al l’arcôrda (1367) in un curiōṣ scrét inséma a l'ignurânsa prôperia e ‘d dimòndi: sèmbra difâti che Guido da Bagnōl al pensêva che al Petrarca al fós ‘na persòuna mìa istruîda, al motîv dal fât ch’ al ‘n s’ êra mìa lavrê a l'Universitê di Stódi ed Bològna;
• che la lasê in testamèint (12 utòber 1362) 1550 duchêt, da invistîr per cumprêr dû fònd ind al bulgnèiṣ, e che al rènditi, a la môrt di parèint, êren destinêdi ai zôven arzân, sèinsa sôld, che êre studèint a Bològna.
La môrt ed Guido da Bagnōl la pōl èser avgnûda intôren al 1370 circa, a Venèsia, in dōve l’é suplî ind la Cēṣa di Frê. La lâpida l’arcôrda i scrét ed filosoféia, medzèina e stòria, peró, ed quilé purtrôp, an s’é rivê gnînto.
Al cēsi
Per ôvra dal Cûnt Alfonso Gonzaga, l’é stêda tirêda só la Cēṣa ed Sân Francèsch ed Paola, cun unî al Cunvèint. La mésa zò ed la préma prêda l’é avgnûda al 1° d’agòst 1588. I frê dal Cunvèint în armêṣ a Bagnōl fîn al 1768, quând, bèle a cmandêven j-Estèins, al segretâri duchêl Felice Antonio Bianchi, l’à decîṣ ed tôr vìa al Cunvèint, obligând i sfurtunê frê ed ritirêres ind al Cunvèint ed Mòdna. Bèle int al 1667, al Cunt Alfonso II Gonzaga, esènd completamèint in ruvîna la Cēṣa ed Sânta Maria Porziola, l’îva fât cgnòser a la Cumunitê al só desidèri che tirésen só ’na cēṣa nōva ind la piâsa dal Castèl; mó, o per scarsitê ed sôld, o per mancânsa ed la necesâria fèida religiōṣa, an s’ né fât gnînto. Acsé, un sècolo dôp, mandê vìa i frê ed San Francèsch ed Paola, al Pâroch, al 29 avrîl 1769, l’é andê dèinter ind la Cēṣa, numinêda préma, ch’ lé dvintêda la Cēṣa ed la Paròchia. La proprietê dal Cunvèint, dal rèst, l’é armêṣa al Cmûn, fîn a quând an n’é mìa gnûda dêda al Pâroch, cun decrêt dal Dóca ed Mòdna, int al 1824. Ind la Cēṣa a’s catên al tòmbi ed Alfonso Gonzaga e di só fiô. Int al 1700 a gh’é stê fât di lavōr d’arnuvamèint e restâver. La cēṣa dal dé d’incô la presèinta sê altêr. Drêda a l'altêr magiōr, a’s câta al quêder ed Sân Francèsch da Paola che, insém ad êtri tèili ind la cēṣa, l’armèina a la scōla dal " Correggio". Da numinêr ânca al côro in lègn dal XVII sècol , drêda a l'altêr magiōr. Al restâver dal 1968 l’à completamèint mudifichê la facêda uriginêla. Bèle ind al tèimp ed la Sgnuría di Gunṣêga a gh’êra un'Aministrasiòun indipendèinta ‘d la Comunitê ed Bagnōl, dōve al teritôri al gh’îva dèinter, al’inèsi, ânca al véli ed Sânta Maria e Sân Zvân, per pó strichêres só sōl cun Bagnōlo, Pēve e Sân Tmês. Al Cunsèli d’j-Ansiân, che guidêven la Comunitê, che s’ardunêven davânti al Podestê, ch’ l’ êra un furastêr e al gnîva numinê dal Cunt, in nòm ed còl a fêven valèir ânca la giustèsia. Ind la riuniòun dal Cunsèli Generêl, che la gnîva tgnûda al 1° de znêr d’ ògni ân, a gnîven estrât a sôrta i nòm d’j-ansiân al cmând ed ògni ufèsi dal Comûn e precisamèint: al Priôr, al Giódic ed la Piâsa, al Giódic dal Strêdi, a dû Magistrê a l’Abundânsa, dû Deputê ed la Sanitê, dû Procuradōr di Pôver, dû Estimadōr e due Revisōr di Cûnt. In prâtica êren j-Asesōr dal dé d’incô . L’é meritèvol d’èser arcurdê al fât che al marchê ed la smâna, da pôch spustê da la doménica al venerdé, al risûlta uficialmèint més in pē, in dâta 30 novèmber 1597, da ‘n "avîṣ" ed Vittoria da Capua Gunzêga, mêdra dal Cûnt Camillo I. D’ed là dal marchê ed la smâna, l’êra bèle in ûṣ tgnîr tót j-ân la Fêra ed Setèmber (coleghêda, cme dèt prèma, a la Sêgra ‘dla Nativitê ed la Vèrgin), e che dal bòun èsit l’îva fât i cumplimèint al Cûnt Camillo ind al 1608.
La saczêda.
Al 27 lój 1702, durânt la Guèra ed Sucesiòun Spagnôla, al trópi francèiṣi dal Dòca ed Vendome, per rapreṣâlia, j-àn saczê in môd urènd al Bôregh, j-ân dê fôgh e distrót la Rôca, j-àn bruṣê e sparpagnê i presiōṣ documèint ed l'Archèvi ‘d la Comunitê. Ind al tentatîv ed salvêr sti documèint, l’à catê, in chî dé lé, ‘na môrt violèinta Giovan Battista Borri, ansiân ed la Comunitê e Alfiêr (e mìa Séndech, cme quelchidûn a dîṣ). Finîda la Sgnoría di Gunṣêga, al fèdev l’é stê tót sót al cmând ed l'Imperadōr Carlo IV, che, al l’à tgnû per circa dêṣ ân, al l’à pasê, cun ât dal 15 utòber 1737, al Dòca ed Mòdna Rinaldo d'Este. La Sgnuría d’j-Estèins la s’é fermêda tr’a l 1796 e al 1814, per i cgnusû fât ed la Rivolusiòun Francèiṣa e a l'Impēr Napoleònich. In còl peréiod lé Bagnōl e Pēv Ròsa în dvintêdi ‘na cmûna a pêrt da Sân Tmês, Sân Michele e Sânta Maria. Dôpo al 1814 al dō Comunitê în stêdi mési sóta a Rèz, che Bagnōl e Pēv Ròsa a gh’în stêdi sóta fîn al 1859. La Secònda Guèra d’ Indipendèinsa la câta al teritôri acsé divîṣ: Bagnōl e Pēv Ròsa cun al Cmûn ed Rèz; Sân Michele cun Curèz, Sân Tmês, Sânta Maria e Sân Zvân cun Nuvalêra. Al Cmûn l’é stê arfât, acsé cme l’é adès (Bagnōl - Pēv Ròsa - Sân Tmês - Sân Zvân), cun Decrêt dal 4 dicèmber 1859, a fîrma ed Carlo Luigi Farini, Cumisâri ed Vittorio Emanuele II e Ditadōr dal Pruvînci Emiliâni. Al prém censimèint generêl, dal 31 dicèmber 1861, al dêva al omûn ‘na popolasiòun ed 3.168 abitânt per ‘n 'estensiòun ed 9.036,37 biôlchi, pêra a Ha. 2643.99.54.
Ind l'Unitê d'Itâlia.
Da l'Unitê d'Itâlia, l'Aministrasiòun dal pôst l’é sostgnûda da aleânsi moderêdi cun urientamèint clèrico-monârchich-liberêl ed râsa agrâria (padròun dal tèri). L'opoṣisiòun l’é la préma organizasiòun dal socialiṣém rifurmésta arzân cun dâta atōren al 1880 circa. Fr’ al 1884 e al 1886 l’é stêda fâta la ferovìa Rèz-Bagnōl, mèinter int al 1887 l’é stê avêrt al trât Bagnōl-Curèz. Fr’ al 1898 e al 1906 în gnûdi só al prémi coperatîvi (ed lavōr, ed cunsóm e lateréi socêli). La préma afermasiòun ‘d la lésta socialésta ind al Cmûn ed Bagnōl l’é stêda int al 1910 (345 vôt inséma a 631 votânt, pêra al 55%) e a’s rinfôrsa int al 1920 (870 vôt inséma a 1.113 votânt, pêra al 78%). Mó bèle int al 1907, al socialésta Aldo Modena l’à otgnû 236 vôti, cûntra i 244 e i 237 di moderê Donelli e Della Salda. Ed còl peréiod lé l’é gióst arcurdêr l'ôvra póblica ed magiōr respîr e utilitê: al nōvi Scōli Elementêri, che, inavgurêdi int al 1921, în ânca adèsa, a distânsa ed pió d’otânt'ân e sibèin l’impurtânt progrès dal cèinter sitadèin, un sistèma pió che mai validamèint atîv ind al câmp ed la póblica istrusiòun; cun, in manēra, al dovûdi justadûri e cun la zûnta ‘d un fabrichê nōv.
Al tèimp dal fâsio
Dal 1921 cumîncen al viulèinsi e cun al sguastêres ed la polètica a purterân i fasésta a la cunquésta dal Cmûn. Al Fâsio ed Bagnōl a’s mèt insèm al 23 avrîl ed l’ istès ân. L'Aministrasiòun Comunêla l’é ublighêda ed dêr al dimisiòun, în stêdi fâti nōvi elesiòun, , dōve i faséstia a s’ în preṣentê in ‘na lèsta cun ânca liberêl, monârchich, democrâtich e socialésta riformésta cuntrâri (l’êra l'ân dal Cungrès ed Livôren), che l’à otgnû al 68% di vôt, cûntra al 32 % dal Partî Popolêr (catôlich). L’êra l’inésdi ed la fîn, pegiorêda incòra di pió ind l’ân dôp al 1922, quântd i Fasésta, a sîn preṣentê da per lôr, e ch’ j-ân otgnû, al 67% di vôt, cûntra a ‘na grôsa astensiòun (516 astgnû di 1107 iscrét al vôt). L'astensiòun, la paûra e la prepotèinsa ‘d un regèm, ch’ l’ îva bèle ocupê l’ avtoritê centrêla, îven cumpî l'ôvra. Dal vintèni fasésta peró în d’ arcurdêr: la costrusiòun dal Teâter Gunṣêga, ‘na préma justadûra ed la Sêde Municipêla, la costrusiòun dal Câmp Spurtîv, la costrusiòun ed la Palèstra atâch a la Scōla Elementêra dal cèinter e al ṣlargamèint dal Scōli Elementêri dal frasiòun. La stôria ch’ la vîn dôp di masamèint fasésta, dal guèri coloniêl e d’atâch, la sotmisiòun al Naṣisèm, la reṣistèinsa e la Liberasiòun în incòra argumèint ed racûnt a vōs da pêrt di prutagonésta scampê, e ânca argumèint ed divêrsi publicasiòun stôrichi. A sté propôṣit a’s vōl arcurdêr al Masâcher dal Turâs sucès al 14 ed fervêr 1945. A sê ôr ed cla frèda matèina invernêla, al Brigâti Nîghri j-àn artestê, purtê vìa diretamèint dal sô cà, dêṣ persòuni tra còli soquânt partigiân. Traspurtê da préma a la Cà dal Fâsio, a nōv ôr circa în stê fuṣilê insèma a la piâsa dal paèiṣ, cûntra al mûr dal Turâs. I sô nòm êren quisché: Aristide Carboni - Carlo Formentini - i fradê Otello e Oreste Gibertoni - Evres Lazzaretti - Primo Malaguti - Emilio Mattioli - Licinio Tedeschi - Armando Storchi - Imerio Tondelli.
I palâs stôrich.
Al Turâs.
Al prémi nutèsi ed ‘na Rôca a Bagnōl a s’arfân a l'ân 946. Difâti al Veschèv ed Rèz Adelardo, ind al mèter zò un elèinch di bèin dal Cunvèint ed Sân Prôsper, al cita ‘na "Ecclesiam Sanctae Mustiolae, quae sita est prope castrum Baniolum". Ste documèint l’é presiōṣ perché al s’ dîṣ che bèle in còl peréiod lé a gh’êra a Bagnōl un castèl. Ind al 1304 la rôca uriginâria l’é stêda tirêda zò. Ind al 1354, cun l'arîv di Gunṣêga, al cûnt Feltrino l ‘à urdnê ed tirêr só un nōv masés castèl, che al Cmûn al duvîva paghêr dal tót al spèiṣi, e che druvésen al materiêl ed recóper deṣgnû dal tòr di Tebaldi e di Taccoli, dal cēṣi ed Sân Silvèster ed Mancaṣêl, Sânta Mustiola e Sânta Maria dal Purtiôl, e ânca dal cunvèint ed Sân Prôsper. Sèmbra vèira che Feltrino Gunṣêga al sia tratgnû ché int al 1371, l’ân dōve l’à duvû vendêr a Bernabo Visconti al pusès ed Rèz, ed fôra ed Nuvalêra e Bagnōl, per sinquânta fiurèin d'ôr. Al 27 lój 1702, ind al tèimp ed la Guéra ed Sucesiòun Spagnóla, al trópi francèiṣi dal Dóca ed Vendome, per rapreṣâlia, j-àn saczê al Borêgh, in dōve l’é ânca môrt Giovan Battista Borri, ansiân ed la Comunitê e Alfiêr. Dal gróp ed fabrichêt, incô l’é armèṣ sōl al grandiōṣ e iṣolê Turâs, l'antîgh turiòun ‘d la Rôca, dvintê l’insègna dal paèiṣ. Ind la metê dal 1800 l’é stê restavrê, ind al mèinter a gh’é stê més ‘na campâna e l'arlòj póblich, e che al mecanîṣem l’é incô tgnû da cât ind la Sêde Municipêla, int la Sêla ed la Giûnta Comunêla. Al 15 utòber 1996 al fôrt teremôt ch’la picê Bagnōl l’à danegê gravemèint al Turâs, tânt ch’ l’ é incòra in restavrasiòun. Al Turâs, che ind al cōrs di sècol l’à vèst al lêregh svilóp dal paèiṣ, l’é stê ânca testomôni mó dal fât ed sangóv pió scunvolgèint ed la comunitê bagnolèiṣa: al Maschêr, pió sōvra arcurdê, di dêṣ sitadèin bagnolèiṣ, che al 14 ed fervêr 1945 în stê fuṣilê davânt a ló.
La Pēv Ròsa.
Sistemêda ind la frasiòun cun l’istès nòm, al prémi nutèsi inséma a la Cēsa ed la Pēv Ròsa în dal sècol XII (1144), mó sêmbra che la só préma costrusiòun la s’arfâ al 1040. A’s trâta d’ un frabrichêt de stîl rumânich-lumbêrd, modifichê dimòndi vôlti ind i sècol, mó ch’ l’à gh’à incòra incô la só antîga fôrma ed elegânsa. Da numinêr al clòni ch’ a vînen fôra per metê dai pilastêr ed i capitê a la bòuna, ind l’intêren ed cêr stîl rumânich.
Al Confurtèin.
L’é un gróp ed fabrichêt fât da ‘na cà sgnurîl e da ‘na côrt ed campâgna che, a’s pèinsa, la s’arfâga al XVI sècol. Ind al 1641 la faméja alōra padròuna, i Zoboli, a l’îva vendûda al Dóca ed Mòdna Francesco I. Dôpa l’é stêda di Bonini ed Rèz e di Villani ed Gualtēr. La cà a’s preṣèinta a piânta retangolêra, insèma a dû livê. Al d'ed dèinter al se svilópa intōren a l’ ambiĵnt centrêl, che al preṣèinta di bê urnamèint. Al fabrichêt agrécol l’é ânca ló inséma a dû livê, cun al côrp quadrê. Al gróp ed cà l’é circundê da un lêregh pêrch.
La Ca' Ròsa.
Al gróp ed fabrichêt ciamê Ca' Ròsa, in Via Repóblica, tra l’albaṣèin e matèina ed la Piâsa G. Garibaldi, l’é fât da trî fabrichêt: la cà padronêla (Ca' Rossa), la têṣa e stâla e al caṣèl, acsé ciamê in bâse a i sô antîgh ûṣ. Tót e trî i fabrichêt che fân pêrta dal gróp, pr’ al sô valōr stòrich e pr’ al caraterèstichi, în sóta a j-ôbligh ed la Sovrintendèisa ai Bèin Ambientêl e Architetônich. Al nutèsi stòrichi a dîṣen al gróp "Ca' Ròsa" cme pêrte ed ‘n’ antîgh fônd agrècol dunê int al 1609 (cme l’arcôrda ‘n iscrisiòun ch’ l’ a’s câta ind la cà padronêla) da la faméja nôbil di Scaioli a l'Istitût dal j-Espôsti, figurând dòunca ind al sec. XVIII a l'Ôvra Péia ed l'Albêregh Ôrfen e Mendicânt ed Rèz. Esèimpi quêsi ònich d’ architetûra campagnôla mésa ind al cèinter abitê, al risûlta èser ed particolêr interèsi per la stôria che a’s pôrta avânti e d’amirêr pr’ al j-architetûri ch’ al tînen insèm. Al gróp l’é stê interamèint arnuvê in trî divêrs mumèint, che cumbînen a i trî divêrs fabrichêt, dal 1997 al 2003. Adèsa, mèinter la Têṣa-Stâla a gh’é un ristorânt, la Cà Padronêla e al vèc Caṣèl a gh’é dèinter al Cèinter Culturêl "Ca' Ròsa", inavgurê al 7 setèmber 2003. In particolêr al d’ ed dèinter ed la Cà Padronêla a gh’àn pôst la Bibliotêca Comunêla e l' Informazôven, mèinter ind al vèc Caṣèl a’s câta, pr’al momèint, al Cèinter d’ Educasiòun Ambientêla WWF-INFEA e, dôp égh gnirà, la Sêla Cévica "Gemenos".
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Mons. A.Saccani "Memorie storico-ecclesiastiche di Bagnolo in Piano"
- R.Grossi "Cenni storici"
- O.Rombaldi "Storia di Bagnolo in Piano"
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân