Vai al contenuto

Taramòt

Da Wikipedia.

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś Emiliàn


In dla fìśica dla tèra, al taramòt (da 'l Latèin “terrae motus” ch'al vōl dir “muimènt dla tèra”), dit anc siśma, 'l è na vibrasiòṅ o 'n squasamènt tut 'd un cōlp dla grósta dla tèra ch'a sucèd quànd dal masi rucióśi i sa spòstan da 'd sót tèra. Ch'i spustamènt lè i tōśan vita da dal fòrsi ad natùra tetònica ch'i gh'èṅ sèmpar da 'd dèntar dla grósta dla tèra e ch'i stràmnan dl'energìa in un punt precìś (dit iposèntar) dla scavśadùra ch'la s è furmàda in cal mèntar. L'è da lè ch'i s fórman da gl'óndi elàstichi diti óndi sìśmichi ch'i partìsan da tut al bandi, rivànd anc in superfìsi, tucànd un punt dit episèntar, quél che in gènar al patìs da piò al fenòmen. La siénsa ch'la 'l stùddia l'è la sismulugìa.

Al Munisìpi crudâ e scavśâ ad Sant Agustèṅ in dal Fraréś dòp dal taramòt in dla Basa Mudnéśa e in dal Fraréś dal 2012

Dagnóra tut i taramòt ch'i sucèdan in dal superfìsi dla tèra i s càtan da spés in mèś a di pòst definî bèṅ, a cavàl dna placa e cl'atra ch'i èṅ bòni ad móv'r-as lentamènt o anc no, sfargànd-as insém o tulénd-as incòst.

Descrisiòṅ

Schéma ad quél ch'a sucèd durànt un taramòt

Tut i dè in sla Tèra i sucédan più ad mila taramòt ma la gint l'è bòna ad sintìr-an sōl na part (da méno ad sènt) e da spés a n sucéd gnint. In gènar un taramòt al dura dimóndi ad méno ad trénta secónd ma par quéi più fòrt a s pōl rivàr anc a di minùt. Gl'óndi elàstichi ch'i partìsan in tut al diresiòṅ i pōlan èsar susultòri (s'i squàsan sù e śò) o undulatòri (s'i squàsan da 'l dū bandi).

Soquànt taramòt i s pòrtan sèg di sam sìśmic, prima (foreshocks) o dòpa (aftershocks, cgnusû anc, faghénd un sbali, cuma scosi ad giustamènt), sèmp'r in chi pòst. Dal vòlti un taramòt in un pòst al pōl sćiancàr da gl'atri ròci lè davśèṅ ch'i éran lè lè par sbragàr-as da par lōr, dand vita a di taramòt indót.

Al taramòt al pōl purtàr-as sèg anc di stus ch'i pàran di tròṅ o dal sćiuptàdi quànd gl'óndi i vènan a cuntàt cun l'ària. Quéi più fòrt, cuma quél dal Giapòṅ d'l 11 ad Mars dal 2011 i pōlan anc spustàr 'l as dla Tèra (in cal caś lè, 'd 11 sentìmetar).

Par miśuràr la fòrsa 'd un taramòt a s dróa la scalaróla Richter invintàda par Charles Richter in dal 1935. L'è na scalaróla ch'la miśùra l'energìa ch'la s fórma durànt i taramòt e la la descrìv baśand-as in sla magnitùdo dada da 'l lugarìtum a baś déś dal màsim spustamènt dla trasa 'd un siśmògraf a tursiòṅ ad Wood-Anderson se 'l evènt al fus sucès a 100 chilómetar da 'l episèntar.

Magnitùdo Descrisiòṅ Efét dal taramòt A gh 'n è Tritôl equivalènt
Sóta a 2.0 Piculìsim Taramòt pìcul, a n s in fà briśa a mènt 8.000 a 'l dè a 'l incìrca <1 tunelàda
2.0–2.9 Dimóndi alśēr In gènar a n s in fà briśa a mènt, ma i siśmògraf i al regìstra 1.000 a 'l dè a 'l incìrca fra 1 e 31,6 tunelàdi
3.0–3.9 Sintî da spés, in gènar al n fà minga di dan 49.000 a 'l an a 'l incìrca fra 31,6 e 1000 tunelàdi
4.0–4.9 Alśēr Squàsamènt evidènt p'r i ugèt ad dèntar ma gl'edifìsi i patìsan pôc 6.200 a 'l an a 'l incìrca fra 1.000 e 31.600 tunelàdi
5.0–5.9 Minga eśagerâ Al pōl far di bèi dan a di edifìsi tirâ sù minga bèṅ e pôc dan a chi àtar 800 a 'l an a 'l incìrca fra 31.600 e 1 migliòṅ ad tunelàdi
6.0–6.9 Fòrt Al s pōl spàndar par 160 chilómetar e al pōl èsar distrutìṿ s'in dal sit i gh stànan dimóndi parsòni 120 a 'l an a 'l incìrca fra 1 e 31,6 migliòṅ ad tunelàdi
7.0–7.9 Dimóndi fòrt Al pōl purtàr di dan grâv un po’ dapartùt 18 a 'l an a 'l incìrca fra 31,6 migliòṅ e 1 migliàrd ad tunelàdi
8.0–8.9 Furtìsim Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad sènt chilómetar o anc da piò 1 a 'l an a 'l incìrca fra 1 e 31,6 migliàrd ad tunelàdi
9.0–9.9 Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad mila chilómetar o anc da piò 1 in 20 an a 'l incìrca fra 31,6 e 1.000 migliàrd ad tunelàdi
10.0+ Spavintóś Devastasiòṅ sénsa lìmit Dimóndi ma dimóndi râr (mai sucès in fiṅ a 'dès) > 1.000 migliàrd ad tunelàdi

Na vòlta a 'l sò pòst a s druàva la Scalaróla Mercàlli ch'la dascrivìva i taramòt in baś a i dan ch'i fàvan.

Al taramòt ch'l à masâ più gint in di ùltim mil'an 'l è stâ quél ad Shaanxi (Cina) dal 1556 (magnitùdo 8,3) ch'l à cupâ 830.000 parsòni. Invéci quél più pēś 'l è stâ quél ad Valdivia (Cîl) dal 1960 (magnitudo 9,5).

Léǵ 'd Omori e ad Gutenberg-Richter

Fusakichi Ōmori
Léǵ ad Gutenberg-Richter

Quànd un taramòt 'l è sugèt a di sam sìśmic, al rèplichi in gènar i tìnan a drē a la Léǵ 'd Omori dal 1894, mudificàda par Utsu in dal 1961, ch'la diś ch'al lōr nùmar al và śò in présia cun al pasàr dal tèmp, secónd la fórmula:

in dua

  • n(t) 'l è al nùmar mèdi n ad rèplichi in dal tèmp t
  • M l'è la magnitùdo (più l'è élta, più i gh saràṅ dal rèplichi)
  • c 'l è 'n paràmetar ad cumpensasiòṅ
  • p 'l è 'n paràmetar variàbil (in gènar da 0,7 a 1,5) ch'l incìd in sal tas ad crudamènt dal rèplichi;

Quést a vōl dir che s'a tulém un p=1, dòp 10 dè la prubabilità ch'a gh sia un taramòt la calarà ad dèś vòlti rispèt a quéla d'l inìsi. La léǵ la figùra un cumpurtamènt statìstic e la n è briśa bòna ad dir quànd e in dua i gh saràṅ di taramòt.

N'atra léǵ statìstica dimóndi impurtànta ch'la dascór di sam sìśmic l'è quéla ad Gutenberg-Richter ch'la fà dal previśiòṅ in sal nùmar e in sla magnitùdo dal rèplichi, secónd la fórmula:

in dua:

  • 'l è al nùmar di evènt dla magnitùdo cunsideràda
  • 'l è la magnitudo mìnima
  • e i èṅ dal custànti (in gènar, b al s davśina a 1)

A s è vdû che cla fórmula chè la và bèṅ praticamènt par tut i taramòt. Par far 'n eśèmpi, se la magnitùdo 'd un taramòt l'è 4.0, i gh saràṅ 10 scòsi ad magnitùdo 3.0 e 100 scòsi ad magnitùdo 2.0.

Taramòt in Itàglia da 'l 1900, più élt ad 6,0 Mw (Scalaróla Richter)

  1. Mugèllo 29.06.1919, 6,2 Mw, 100 mòrt a 'l incìrca
  2. Garfagnàna e Lunigiàgna 07.09.1920, 6,4 Mw, 300 mòrt a 'l incìrca
  3. Lucàgna 23.07.1930, 6,7 Mw, 1404 mòrt
  4. Ancona e Pesaro-Urbino 30.10.1930, 6,0 Mw, 18 mòrt
  5. Irpìgna 21.08.1962, 6,2 Mw, 17 mòrt
  6. Bèlice 15.01.1968, 6,1 Mw, 370 mòrt
  7. Friåul 06.05.1976, 6,4 Mw, 989 mòrt
  8. Gólf ad Patti 15.04.1978, 6,1 Mw,
  9. Irpìgna e Lucàgna 23.11.1980, 6,9 Mw, 2914 mòrt
  10. Ùmbria e Marchi 26.09.1997, 6,1 Mw, 11 mòrt
  11. L'Àquila 06.04.2009, 6,3 Mw, 308 mòrt
  12. Campsànt e Finàl 20.05.2012, 6,0 Mw, 7 mòrt

Manéri ad dir

(MIRND) 'T sé pròpia 'n taramòt!: A 's dìś a chi n'stà mai férum


(IT) e (BLG)

«
...- Scusi professore, permete che ce la dica io la spiegazione del terremoto come la dava un fachino della mia città nativa?
- Facci, facci pure, m'arspònd il dotto vomo, arabè perchè ci rubavo il mestiere.
...- Ai vol poch. Hât vest èl Pader eteren ch'l'ha èl mònd in man con in zemma una crusteina?! Bèin, ogni tant al cava la cròus e al guarda zò. Quand al vèdd che a fèin i matt, al dà una scussadeina digand: Ohe! galantomen, druvà giudezzi!»
( "Bologna che dorme", 3 'd Agòst dal 1899)


Àtar prugèt

Vōś ligâdi

Culegamènt estéran