Sân Martèin
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Sân Martèin Grând (San Martino in Rio in italiân) l’é un cmûn ed pió ed 8000 abitânt in pruvîncia ed Rèz ind la pianûra tra mezanôt e matèina ed la pruvîncia, a 15 chilômeter da Rèz.
Stòria
[modifica | mudéfica la surzéia]S’arfân a la préma metê dal XI sècol i prém ducumèint che pêrlen ed Sân Martèin Grând dóve a’s lumîna al Sânt prutetōr e al castèl. Carlo Magno l’à regalê sté tèri a la Cêṣa ed Rèz e prôpria al Vèschev Niccolò Maltraversi, int al 1050 cîrca, a j à cedûdi a Bonifacio ed Canòsa.
Int al 1115 la cuntèsa Matélda ed Canòsa l’à intestê al fèdev a ‘na nôbila faméja arzâna: i Roberti da Tripoli. Dal 1115 al 1430, la céca capiltêla de sté fèdev l’îva ciapê al nòm ed “Martèin de’ Roberti”. Int al 1157, al castèl al vîn butê zò dal trópi ed Federico Barbarossa i Robert a l'àn arfât cun un fusòun 'd atōren sèimper pîn 'd âcva, pûnt alvadōr e rinfursê cun mûri e dō grôsi tori. Int al 1348, Nicolò, Bertone e Guido Roberti da Tripoli, àn fât un pât cun al Marchèiṣ d’Este gh’àn garantî apôg e 'd dêregh alôg, àn utgnû “l’invistidûra” cme i vèira Sgnōr ed Sân Martèin. Al castèl al vîn ed nōv butê zò int al 1353 da i Gunṣêga che a’s cunsiderêven aversâri di Roberti aleê al Marchèiṣ d’Este. Mó l’ân dôp, turnê fevdatâri i Roberti, la Rôca la vîn arfâta cun l’apôg finansiâri di Visconti. Int al 1368, l’imperadōr Carlo IV l’à cunfermê “l’invistidûra” di Roberti insém al fèdev mó, gnû in quistiòun cun j Estèins che ind al mèinter ēren dvintê Marchèiṣ ed Rèz, int al 1420 ēren stê custrèt a bandunêr la Rôca e an fêregh pió ritōren. Nicolò d’Este l’îva mandê un só deleghê per permèter la giuriṣdisiòun a léber cmûn. Al Cusèli d’ j Ansiân al s' é impgnê ind la scritûra di Statuta rególi per gvernêr al teritôri dal pûnt ed vésta aministratîv, civîl e giudisiâri. Stè ôvra, fâta da sînch léber divîṣ in capétol e artécol, la gh’à la dâta dal 1440, e la gh'arà, ânch ind i ân dôp, un rōl ed grôsa impurtânsa.
Al dvèinta cèinter ed 'na sguréia indipendèita int al 1501 cun l'invistidûra ed Sigismondo (Sgnōr fîn al 1512) da pêrt ed só fradèl Ercole I° d'Este. Al fèdev égh vîn zuntê Campgajân, Castlarân, Prē ed Curèz, Lemisòun, la Gazêda, Stiōl e Trignân. Da cl’ ân, j erêd ed Sigismondo as’în ciamê "Estèins ed Sân Martèin" e al fèdev l’é dvintê "Sân Martèin d’Este" A la metê del XVI sècol, as cumîncia a druvêr i culōr biânch e azór cme insègna dal Cmûn. Int al 1571 tra impurtanti fèsti e l’entiṣiâṣem da pôpol, l’ Arsivèschev ed Milân Cardinêl Carlo Borromeo invidê ind al castèl, al benedés la nōva campâna ed la cêṣa. Int al 1590 per volontê dal pêpa Gregorio XIV l’é stêda spustêda l’Arsipretûra da Prê a Sân Martèin e fundêda la Colegêda. Filippo I l’é stê al prém, d’ j Este Martèin a ciamêres cun al tétol ed Marchèiṣ. Ind al 1600, cun al butêr zò la vècia, s’é cumincê i lavôr per la nōva Colegêda parochiêla. Int al 1607 a vîn avêrt al Mûnt ed Pietê grâsia a ‘n’ ereditê lasêda da A.Magistrelli. Int al 1618 a se stâmpen al "Costitusiòun" (l’insèm di "Avîṣ" mandê fôra da i Sgnōr dôp la scritûra Statuta). Int al 1648, a s’é fât, per ordén dal Marchèiṣ, al Cunséli generêl dal pôpol (furmê dal faméj pió impurtânti dal paèiṣ) ch’ l’à indichê, da cl’ân l’é in dôp, i cumisâri ‘d un ôrghen ed grôsa impurtânsa al Cunséli d’ j Ansiân La fésta dal Sânt prutetōr dal Marchesê ed Sân Martèin la vîn apruvêda da Vèschev Muns.Marliani, ch’ l’à ânca dichiarê ubligatôria la fésta.
Int al 1727 a’s cunclód la costrusiòun ed la Tòra Cévica cumincêda int al 1585 e l’utîn la campâna sōl int al 1804. Cun Filippo, al Paèiş l'é stê pasê a marcheşêt e a la fîn cun Carlo Emanuele Fliberto II, a pricipêt ed l'impēr int al 1747. Int al 1752 cun la fîn ed lénia ed la râsa al principêt al tōrna sòta a i Dóca ed Môdna, préma a l'à fât aministrêr dal cûnt Gaudenzio Vallotta (1752-1795) int al 1772 Don Paolo Rango d'Aragona l’à cumprê al marcheṣêt més in vèndita e l’é armêṣ padròun fîn al 1792.Al castèl al pêrd l'aspèt ed furtèsa per dvintêr la cà dal Sgnōr, in cl’ân al marcheṣêt al cuntêva cîrca 3.227 abitânt stremnê int al paèiṣ e int al véli ed Prê, Lemisòun, Gaṣêda, Stiôl, e Trignân. A Anna Ricciarda d'Este, fiōla ed Carlo Emanuele Filiberto II égh vîn dê Nuvalêra in uşofrót.
Int al 1791, per mêrit dal j ereditê lasêdi da G. Campari, e C.Condulmeri a vîn inavgurê l’uspedêl e a’s mânda avânti al scanṣlamèint dal cumpagéi religiōṣi. Sân Martèin in sègvit a la Rivolusiòun francèiṣa l’à fât pêrta ed la Repóblica Ciṣalpèina mó int al 1800 l’à pêrs al véli ed Prê e Lemisòun che ēren pasêdi sòta la giurisdisiòun ed Curèz. La Restaurasiòun l’à turnê a purtêr al marcheṣêt sòta la properietê estèins fîn al 1859 quând l’é nasû al Règn d’Itâlia.
Palâs, cêṣi e monumèint
[modifica | mudéfica la surzéia]Tòr Cèvica
[modifica | mudéfica la surzéia]Al sémbol pió significatîv ed ‘na comunitê, dôp la cêṣa, l’é la tòra Cèvica e ânca per quî ed Sân Martèin l’é acsé. La Tòra ed Sân Martèin l’é cumincêda int al setèmber dal 1585 cme gh’é scrét ind i documèint tgnû dacât ind l’ Archévi comunêl. Mésa ed frûnt al la Rôca l’é stêd finîda pió ed sèintquarant’ân dôp.
Rôca Estèinsa
[modifica | mudéfica la surzéia]La Rôca, dôpo èsser stêda butêda zò da Federico Barbarossa int al 1167, l’é stêda arfâta cun dal tòri pió rubósti. Al fabrichêt cun piânta a quâter cantòun la mantîn intâta ‘na tòra quadrêda, cun la merladûra ghibelèina. A l’intêren j ambiĵnt pió impurtânt în la Capèla ed Sân Zvân (XV sècol) e soquânti câmbri cun castòun piturê, pitûri a frèsch e stóch che s’afrân a sècol XV-XVIII. Al dé d’incō la Rôca la gh’à: al piân tèra al Musèo ed l’Agricultûra e dal Mònd Rurêl, al piân nôbil a gh’é la Bibliotêca
Colegêda ed Sânt Martèin e Venèrio
[modifica | mudéfica la surzéia]Ind al cōr dal cèinter stòrich ed Sâa Martèin la facêda ed la Cêṣa Parochiêla la dà in ‘na piâsa lêrga insèm a la Rôca Estèinṣ e a la vècia cà Pretôria, bèla pôst ed la Comunitê. La vîn numinêda int al Bòli puntifési dal 1144-1146 cun al tétol ed Capèla ind al plebanêt ed Prê. Vêrs la fîn dal 1500 al marchèiṣ Filippo I d’Este, ûn di pió famōṣ fevdatâri ed Sân Martèin, l’utîn dal pêpa Gregorio XIV la pusibilitê ed tirês só, ind la só céca capitêla ‘na Colegêda. L’impiânt l’é a crōṣ grêca cun quâter capèli angolêri che câmbien la piânta in un quadrê. Al preṣbitèri l’é zuntê a la piânta quadrêda cme ânca la Capèla estèinsa, adèsa dal Santésim Sacramèint, e la capèla dal Crést môrt. La cêsa l’é cupiêda, in schêla ed còla ed la Başélica 'd la Madòna 'd la Gêra ed Rèz. L’intêren l’é a trèi navêdi cun dêṣ altêr e cópla.
L a cêṣâ l’é inttulêda a Sân Martèin Vèschev ed Tours e a Sân Venèrio Mârtir ch’al j arléqui în tgnûdu dacât dèinter un reliquâri artéstiche regalê da Margherita di Savoia Este, Marchèiṣa ed Sân Martèin. A l’intêren în dimòndi al j ôvri che es tînen dacât cme ânca i corêdo ed sagrestéia D’ed là dal pêli d’altê în dègn ed nôta i paliôt in scajôla carpṣâna e al stôfi a tgnû dacât int la sagrestéia. L’ôvra ed Sân Martèin che al regâla al mantèl al puvrèt l’é ed la fîn dal XVI sècol e al preṣèinta bèin ṣmachê carâter d’imitasiòun emiliân fât da un pitōr lochêl. La tèila ed Sân Carlo Borromeo i urasiòun e la Vèrgin cun al Bambèin in glôria l’é di prém ân dal sècol XVIII, probabilmèint de scōla frarèiṣa. La tèila ed la Madòna cun al Bambèin in trôno, Sân Jusèf, Sân Pêder e Sân Francèsch l’é ‘n’ ôvra dal setsèint ‘d un pitôr dal pôst. La tèila ed l’Anunciasiòun l’è un bòun lavōr dal têrd sincsèint de scōla bulgnèiṣa. La figûra ed la Madòna dal Pilâster, mésa dèinter ind al quêder ed la Santésima Trinitê cunsiderêda ed Domenico Tintoretto fiōl dal famōṣ Jacopo e al capitèl cun stèma di Roberti da Tripoli adèsa druvê cme al pè ed la vâsca dal batèz a deṣvînen da la vècia cêṣa ed l’ân mél.La tèila di Sânt’ Antòni da Pâdva e Sân Francèsch in adurasiòun ed la figûra ed la Madòna l’ a ‘s arvîṣa al quêder dal Tintoretto. In sté chēṣ an s’ cgnòs mìa al nòm dal pitōr ch ‘ l’êra ûn dal pôst o un arzân dal Sesèint.
Cêṣa ed Sân Chêrel di Capusèin
[modifica | mudéfica la surzéia]Tirêda só insèm a la cêṣa di Capusèin per vrèir dal Marchèiṣ Carlo Filiberto d’Este Sân Martèin, la cêṣa ed Sân Chêrel Borromeo la vîn cunsacrêda int al 1618. Un fêls plafòun in lègn fât da pôch al lôga la vôlta uriginêla. Ind al lêt ed mansèina ed la navêda a gh’è trèi capèli cu altêr. A l’intêren a gh’în dal jôvri impurtânti cme tèili di sècol XVI e XVII, e paliôt in scajôla e altêr intarsiê. Dimòndi impurtânt l’é laltêr magiōr cun al tabernâchel intajê e intarsiê dal sècol XVIII. La tèila in dōve Sân Francèsch al ricêv al piêghi l’é ‘na fatûra ed manēra dimòndi interesânt ânca per la spiegasiòun dal paeṣâg. La tèila dal Presèpi l’é ‘na côpia antîga, fōrsi dal têrd Sesèint, dal famōṣ quêder Notte dal Curèz ch’l ‘ êra ind la cêṣa arzâna ed Sân Prôsper e adèsa l’é a Dresda. Al tèili ed Sân Sebastiân duvîven èsser i laterêl ‘d un grând quêder fât pó a pès cme fân vèder i pcòun armêṣ só i lê e al paeṣâg ch’ al cunténva idealmèint in ògni tèila. Al jôvri a gh’àn la dâta dal 1521 e firmêdi da Ercole Banci un pitōr frarèiṣ.
Véli
[modifica | mudéfica la surzéia]Gazêda
[modifica | mudéfica la surzéia]I prém documèint che a dîṣen ed la preṣèinsa de sta véla a s’arfân al 1063 e al 1092. Int al pôst ciamê Sân Pelgrèin a gh’êra un castèl ch’ l’é steda la cà di Muti che àn ânca ciapê al nòm ed “Della Gazzata”, ûn de stà famèja l’êra al famōṣ arzân ciamê Caco, câp di Ghibelèin môrt a Rèz int al 1265, masê da i sō aversâri. Al castèl l'é stê ânca di Sessi, mó, sèmbra, ch’ an fós armêṣ abitê da i Della Gazzata che int al 1349 a j àn subî l'asêlt ed Gilberto Fogliano ch’ l’è dvintê al padròun, cun l’ingân, dal castèl e ch’ a l’à butê zò dal tót. La véla l’é armêṣa vint’ân sòta a i Fogliani pó di Roberti e da alōra l’é andêda a drē al vicèndi ed Sân Martèin in Ré. Dipendèint dal cunvèint ed Sân Prôsper ed Rèz, la Cêṣa, dedichêda a la Nativitê ed Maria int al 159 l’é stêda unîda a la Cêṣa parochiêla ed Sân Martèin e int al 1803 a gh’é stê zuntê la tòr.
Stiôl
[modifica | mudéfica la surzéia]La cēṣa de Stiôl, dedichêda a Sân Damaso, l’é numinêda in un documèint dal 963 ed Ottone I. Sta véla l’é sèimper stêda dal Cmûn ed Sân Martèin in Ré e a n’à sèimpr segvî al sō sôrti. Int al 1573 Stiôl al s’ é unî cun Sânt’Ègta; pó quând la só cēṣa l’éstêda arfâta a gh’é ed nōv la separasiòun.
Trignân
[modifica | mudéfica la surzéia]La legènda la vōl al só nòm lighê a un fât curiōṣ: ind al tèimp ed ‘na guèra, int al paèiṣ êren armêṣ in véta sōl trî abitânt; pió probabilmèint al nòm al gh’à urègin rumâni lighêdi a la religiòun ed Giano. La preṣèinsa ed la Cêṣa ed Trignân la s’ vèd in un dpcumèint dal 1302 e l’êra sóta a la Pēv ed Prê. Tóta la véla l’é sèimper stêda dipendèinta politicamèint e aministrativamèint al casèl ed Sân Martèin e a n‘à segvî ânca la stòria.
Personâg famōṣ
[modifica | mudéfica la surzéia]Henghel Gualdi sunadōr ed clarèin
Daniele Adani zugadōr ed balòun.
Frê Sacacio e Pietro Della Gazzata àn cuntê i fât sucès ind l’arzân fîn al 1414.
Tommaso Casali, de Stiôlo dutōr e studiōṣ ed la natûra (sec. XVIII)
Giovanni Magnanini (1841 - 1901) musicésta
Curiositê
[modifica | mudéfica la surzéia]In sté cmû a’s câta al "Bar Mario" cantê da Luciano Ligabue ind la cansòun cun al ‘stès nòm. Adèsa però cól bâr l’à cambiê gestiòun e al gestōr an n’é pió al famōṣ Mario Che l’é gnû só int al 1956 ûn di pió vèc musèi ed vèci mâchini d’Itâlia www.museodellauto.it al sît l'é che ch’ l’ ôspita adèsa 40 mâchini e 12 môto dal 1910 al 1980.
A gh’é ‘na socetê ed palavōlo Al sît l'é che
Materiêl pr'andêregh in fònda
[modifica | mudéfica la surzéia](manca):
- Ugo Bellocchi - San Martino in Rio : vicende e protagonisti - San Martino in Rio : Comune di San Martino in Rio ; Reggio Emilia : Tecnostampa, 1984
- Clinio Cottafavi - San Martino in Rio : ricerche storiche. - Rist. dell'ed. anast. - Bologna : Atesa, 2005
- Mauro Severi - Recupero della Rocca estense di San Martino in Rio. - Parma : Edizioni Pei, 1987.
- Roberto Vellani - Il museo dell'automobile di San Martino in Rio : storia di un museo, un indigeno e un paesino - Reggio Emilia : T&M Associati, stampa 2006
- San Martino in Rio : Guida informativa. - Reggio Emilia : Noana, 1991
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun ed San Martino in Rio trâta da it.wikipedia.org.