Luiśiàna
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
La Luiśiàna (Louisiana in Ingléś, a s lèś /luːˌiːziˈænə/ o anc /ˌluːziˈænə/, scólta'l chè e chè) 'l è 'n stat dal sud di Stat Unî ch'al s è unî a la federasiòṅ in dal 1812. Al sò mòt 'l è „Union, Justice, Confidence“ (Ugnòṅ, Giustìsia, Fēd) mént'r al sò scutmàj ufisiàł 'l è „Pelican State“ (Al stat dal Pelicàṅ), uśèl sìmbul dal stat chè ch'al s cata anc in dal sò scûd.
Al sò nóm al 'l à invintâ 'l espluradōr francéś René Robert Cavelier de La Salle ch'al vliva rénd'r unōr a 'l rè 'd Frància Gigét XIV, ciamànd cla tèra lè la Tèra 'd Louis. Prima ch'gl'americàṅ i la cumprìs'n in dal 1803, la Luiśiàna l'éra na culògna francéśa ch'la rivàva in fiṅ a 'l Cànada.
La sò capitàl l'è Baton Rouge ma la sò sità più granda l'è New Orleans. Àtar sènt'r impurtànt i èṅ, in d'l órdan, Shreveport, Metairie e Lafayette ch'i pàsan tut i sènt-mila abitànt. La Luiśiàna la gh'à ssanta-quàtar paròci (a 'l pòst da 'l cuntèi) e tarśènt-trî cumùṅ. Al stat al gh'à na superfìsi ad 135.382 km² méntar la sò pupulasiòṅ l'è 'd quàtar migliòṅ e siē 'd abitànt a 'l incìrca, divìśa fra 'n 62,6% ad biànc e 32,0% ad négar.
La cunfìna a nòrd c'n al Arkànsas, a èst c'n al Missisìpi, a sud c'n al Gōlf dal Mèsic e a òvest c'n al Tèxas. La sò tèra la s è furmàda c'n i scart dal pasàǵ dal fiùm Missisìpi e l'è pîna 'd padói e dimóndi sit vérd, c'n in mèś anc dal piànti magna-carna, in du i gh vìvan dal bèsti salvàdghi cuma 'l Ìbis, al rani e i sturiòṅ. A gh'è sèmpar paùra ch'in dal sò teritòri i pòsan rivàr di siclòṅ e di uragàṅ trupiucài, in mèdia a gh 'n è vint-sèt a 'l an, specialmènt da Śnar a Mars.
Cuma dimóndi stat dal sud la Luiśiàna l'è sèmpar stada da la banda di demucràtic in dgl'elesiòṅ p'r elèś'r al presidènt di Stat Unî di di an dla ricustrusiòṅ ma dòp la secónda guèra mundiàla 'l à tacâ a butàr 'l òć da la banda di republicàṅ o vèrs di candidâ 'd un tèrs partî. Da 'l 1980 in avànti però l'è pasàda decìśa p'r al partî cunservadōr a part quànd al candidâ demucràtic l'éra 'd un stat dal sud cuma Jimmy Carter dla Geòrgia in dal 1976 o Bill Clinton d'l Arkànsas in dal 1992 e in dal 1996. Al sò guvernadōr, da 'l 2016, 'l è però 'l demucràtic John Bel Edwards.
La sò ecunumìa la pōl cuntàr su i frut ad mâr, cuma i gàmbar ch'i quàć'n al 90% a 'l incìrca dal marcâ mundiàł, cutòṅ, sòja, bóv, cana da sùcar, pui, óṿ, derivâ dal lat e riś. L'indùstria invèci la lavóra i prudót chìmig, al petròli e 'l carbòṅ. Al turìśum al và fòrt in dal sircundàri 'd New Orleans. Al tasi su 'l stipéndi dla gint i vànan da 'l 2% a 'l 6% màsim méntar 'l iva la s férma a 'l 4%. A far data da 'l Setémbar dal 2014, al sò tas ad diśucupasiòṅ 'l è dal 5,8%.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
