Castèl ed Carpnèida
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Al Castèl ed Carpnèida o dal Carpnèidi (Castello di Capineti o delle Carpinete in italiân) l'é un castèl ed l' Apenèin arzân, ind al cmûn ed Carpnèida in pruvîncia ed Rèz. Da la Sèma dal mûnt Antuniân, a 850 mêter 'd altèsa, al castèl ed Carpnèida, l'é ûn di pió lêregh ed l'Apenèin, al guêrda per chilômeter la vâl dal Sècia e còla dal Treṣnêr.
La costrusiòun dal cumplès la s' arfà a còla 'd un "castèl-recînt", a dû gîr ed mûri, a piânta mìa regolêra mó ch' la s'aşvèina in tóti al manēri a un trapèsi. D'ed cò ed la pêrta cûrta a gh'é un turiòun a difèişa ed l' ingrès dal castèl.
A l'intêren ed la furtificasiòun la Grând Cuntèsa la farà tirêr só la ceşulèina in stîl rumânich dedichêda a Sânt Andrea cunsacrêda int al 1077, da pôch restarvêda dôp i dân subî al tèimp ed la secònda guèra mundiêla.
Stôria
La costrusiòun dal prém furtilési difensîv ed còl che incō l'é al Castèl la vîn, da i stôrich, arfâta al X sècol per ôvra ed Atto Adalberto, al patriêrca ed Matélda ed Canòsa.
Int al 1043 al Castèl l'é aministrê dal pêder ed Matélda al marchèiş Bonifacio ed Canòsa.
Dôp la môrt dal pêder al dvèinta proprietê ed la Cuntèsa e l'é sicûr che bèle int al 1077 al pêpa Gregorio VII l'é scapê int al castèl per difèndres da Enrico IV e da Carpnèida l'à dê dâta a dimòndi ât dal só gvêren.
La Cuntèsa Matélda, int al 1092, l'à tgnû ind al castèl, ch' l' ēra dvintê al só pôst preferî, un cungrès cun Eriberto vèschev ed Rèz e êter vèschev per decéder se cuntinvêr la guèra cûntra Enrico IV. Anca la Cuntèsa l'à fât diomòndi ât ed gvêren dal castèl ed Carpnèida e un secònd cungrès l'é stê fât int al 1114. La furtèsa ed Carpnèida l'é dvintêda acsé pôst preferî per dêr alôg a pêpa, imperadôr, rè e dóca mèinter a fân di acôrd insém al sôrti ed l' Itâlia
Cun al şlerghêres di pusedimèint ed quî ed Canòsa al castèl al vîn a catêres al cèinter dal sô tèri, e, insèm a chiêter castē ed l'arzân l'ēra pêrt dal sistêma ed prutesiòun 'd un lêregh teritôri. I castē ed la rêda difensîva matéldica, difâti, ēren més insém a trî anê divêrs per altèsa e che ēren divêrs ânca per la funsiòun ch'a gh'îven. Int al prém anèl as catêven al furtèsi ed la zôna tra Sân Pôl e Caşalgrând, al pió impurtânti ēren còli insém a i quâter muntarôt ed Quâter Castē ch' a gh'îven al cûmpit 'd èser al prém pôst difensîv. Ind al secònd anèl, còl ed la zôna fra Baîṣ e Canòsa, i castē ed Canòsa e Rusèina ēren i pió impurtânt e fêven 'na lénia centrêla 'd ûltma reşistèinsa. Al têrs anèl, còl pió sicûr, l'êra fât dal Castèl dal Carpnèidi, piantê a 850 mêter, robóst e difécil da rivêregh, cun ed fiânch, atâch e in vésta i dimòndi castē amîgh.
La môrt ed Matélda int al 1115 la sèra al peréiod pió pîn 'd avenimèint ind la stôria dal Castèl.
Dal mumèint che al castèl l'ēra ed proprietê ed la Cuntèsa, a la só môrt l'é andê a drē al vicèndi dal patrimòni ed Matélda. Dèinter ind la dunasiòun fâta a la Cēşa, l'é stê cuntrastê e asalî da i sgnurôt di teritôri lé atōren, cme da i sgnōr di Da Baîş, da i pramşân, da Morello-Malaspina ed dal Cmûn ed Rèz, ch' l' à utgnû da quî ed Carpnèida giuramèin ed fedeltê int al 1218. Insèm a la grôsa pêrt dal patrimòni ed Matélda, Carpnèida l'é finîda in mân a i Fogliani da quisché int al 1385, per la vèndita fâta da Carenza, erēd 'd Almerico da Fogliano, l'é pasê in grân pêrta a la faméja di Sessi. La pêrta restânt l'é armêşa a i Fogliani fîn al XIX sècol. Int al 1500 l'é dvintê al pôst in dó 's lughêva Domenico Amorotto, al "bandî ed la muntâgna".
Int al Sesèint Carpnèida l'é stê fèdev di Marchèiş Fontanelli, dôp di Molza e int al XVII sècol dal cûnt Giannini, a la fîn ed la faméja Valdrighi, ûltma fevdatâria sòta j Estèins.
Nôti
(Pert ed la vōş l'é stêda tôta da la "Guida dell'Appennino Reggiano" dal Club Alpino Italiano, ed. 1930)
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Il castello di Carpineti : storia di un restauro. - Reggio Emilia : Provincia, 1998. - Suppl. de: La Provincia, giugno, 1998
- Maria Cristina Costa - La chiesa di S. Andrea al Castello di Carpineti - Reggio Emilia : Tecnograf, 1995
- Fernando Fabbi - Il castello e la chiesa di Carpineti - Reggio Emilia : Bizzocchi, 1955. - 82 p. : figg. ; 16°.- Estr. dall'almanacco Il Pescatore Reggiano per il 1955
- Fernando Fabbi - Il castello e la villa di Carpineti. - Reggio Emilia : Bizzocchi, 1955.
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda fâta cun la tradusiòun ed Castello delle Carpinete trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.