Castèl ed Rusèina
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
Al Castèl ed Rusèina ( Castello di Rossena in italiân), a Rusèina, bôregh dal cmûn ed Canòsa in pruvîncia ed Rèz, as câta un castèl gajêrd, fôrsi tra tót al pió bèl e al dmèj tgnû ed la zôna Matéldica.
Al castèl, ind al culèini ed l' Apenèin arzân, as drésa insém al vâl dal ré Vico e dal turèint Ceresola, che vân a butêres ind l' Èinsa. Al prufîl ed la furtèsa piantêda insém a un muntarôt rusés, fôrsi d'ed ché al nòm dal castèl e dal bôregh, l'é òna dal pió bèli vidûdi ed la zôna. A diferèinsa ed j êter castē, che in dal tèimp în stê cambiê in cà sgnurîli, Rusèina la mantgnû, ânca se vêrs al 1700 l'é dvintê 'n' abitasiòun sgnurîl, l'impiânt uriginâri ed vèira e prôpria mâchina da guèra ch' la duvîva fermêr i pusébil atâch nemîgh che a srén prû gnîr da la vâl d' Èinsa. La stôria dal castèl l'é lighêda a còla ed Canòsa.
Al Castèl
Al castèl ed Rusèina l'é préma ed tót un sistêma ed difèişa militêra, ch' al s'é şvilupê da un cèinter uriginêl ch' la pōl ciamêres tòra ed guêrdia, pó dvintêda turâs o mâs'c cun un gîr ed mûra ed difèişa merlêda, in dó l'impalcadûra (adèsa sbasêda) l'as pōl incòra arcgnòser al cèinter ed la costrusiòun principêla. Ed l'urégin n' în testimuniânsa i rèst di mudiòun atâch al finêl ed la parèida a mezdé, ch' la cumbîna cun la pôrta d'ingrès pruvésta ed ghiliutèina. La figûra sevêra dal gróp furtifichê l'é duvûda préma ed tót dal gîr dal mûri ûn a drê a cl'êter: al prém da dó, ânca adès, a vîn só la pêrta armêşa dal turâs, cun dèinter la piâsa d' êrem; al secònd gîr cun un şbaramèint ed mûri êlti, fâta per la difèişa a piómb, ch' al gh'à dèinter la cēşa e al cèch bôregh ed cà e ch' al se şvilópa da la cà dal guardiân tirêda só insém a la mûra ed difèişa, fîn da cl'êtra pêrt in dó la muradûra la s' inèsta ind al sâs, e al têrs cun i bastiòun, arcôrd ed l'arîv dal j artilierèi.
Al castèl al se şvilópa principalmèint só trî livê: al livèl ed la "sêla d' Êremi" cun al perşòun, al refetôri e la cistêrna unî tra 'd lōr da percōrs mìa pêra de scalèin ed prêda e materiêl da furnêşa. Al livèl "piâsa d' Êrem" al gh'à dèinter al cèinter uriginêl dal sistêma difensîv, cun la piâsa cla cunfina a nôt e matèina cun al fabrichêt. J ambiĵnt che se şvilópen a sté livèl în lêregh e as capés l'intêren dal turâs in dóv' a s' égh và atravêrs un purtêl che a s'arfà al XIX sècol fât cun materiêl da furnêşa. In dimòndi sêli, dôp l'ûltem restâver, în stê catê d' j adôb só la stablidûra che s'arfân a la metê dal 1700.
Al têrs livèl, da dó 's gh' andêva dèinter atravêrs un pasâg fât ind la muradûra dal turâs l'é mēno réch ed testimuniânsi fōra 'd al purtêl in prêda ch' al cunclód al pasâg a piòmb dét d'ed sōvra.
Ed frûnt a Rusèina, a gh'é la Tòra ed Rusnèla, insém a un péch ed sâs d'ed sōvra a la risêrva ed Camptrēra, a cunfêirma dal grôs sistêma difensîv ch' al circundêva al pió impurtânt castèl ed Canòsa. La Tòra ed Rusnèla la rapreşèinta, incô, ûn di lavōr fât a mân pió interesânt ed Apenèin arzân perché, an n'é mìa stêda cambiêda da zûnti ed mûri fâti dôp e a gh' la chêva a fer vèder incòra cme l'ēra quând l'é stêda fâta.
Stôria
Int al 950, secònd Cesare Iori, Atto Adalberto, bisnôn ed Matélda ed Canòsa, al cumîncia la costrusiòun dal castèl. Secònd Maria Bertolani del Rio invēci al castèl l'é gnû só per ôvra e vrèir ed Bonifacio ed Canòsa, pêder ed Matélda. A l'inési as trâta sôl 'd un turâs da per ló, l' usadûra l' as vèd incòra al cèinter ed la costrusiòun pricipêla.
Int al sècol XI al castèl l'êra ed Bonifacio ed Canòsa Dóca e Marcheiş ed Tuscâna.
Int al 1070 cîrca Bonifacio ed Canòsa al dà a la Cēşa al Castellum de Rossena cme pêga per i bèin avû in livèl.
Int al 1193 a vîn cunfermê al pusès dal castèl a la Cēşa da l' imperadōr Enrico VI
Int al 1246 al podestê ed Rèz, Marchèiş Umberto Pallavicino, al vîn in pusès dal castèl ed Rusèina.
Int al 1300 la faméja di Da Curèz cun Guido al tôş al pusès ed Rusèina al vîn tgnû fîn al 1612.
Int al 1364 a vîn sgnê ind l'invintâri di bèin ' d Azzo da Curèz cumpagnê da la scréta: … con termini festosi che la denotano maestosa ed agguerrita, costituita di torri, case, palazzi e fortilizi, chiusi nella robusta cerchia.
Int al 1558 l'é asaltê dal trópi 'd Alfonso II d'Este, impgnêdi a serchêr ed cunquistêr Canòsa sòta al cmând ed Cornelio Bentivoglio. In sté ucaşiòun al castèl l'é stê danegê dal scòpi dal magaşèin ed la pōlvra da spēr.
Int al 1613 al castèl al vîn sequestrê a Girolamo da Curèz inculpê d'avèir tót pêrta al cumplôt cûntr' a Ranuccio I Farnese. Per còst a finés l'invistidûra di Da Curèz e al fèdev al pâsa a Ranuccio Farnese, sgnōr ed Pêrma. Da sté mumèint al castèl a và a fêr pêrta dal duchêt ed Pêrma e Piasèisa fîn al 1847.
Int al 1700 al castèl al pâsa a i Borbòun.
Int al zògn 1772 a gh'é andê Maria Amalia, mujêra ed Ferdinando I e surèla ed l'Iperadōr Giuseppe II.
Int al 1832 al teremôt al fà di grôs dân a la Rôca ed Rusèina e grâsia a i restâver urdnê da Maria Luigia d' Austria, duchèsa ed Pêrma in chî àn padròuna dal castèl, al vî sistemê.
Int al 1847, dôp la môrt ed la Duchèsa Maria Luigia, al castèl al vîn unî al Duchêt ed Mòdna e Rèz e al pâsa a Francesco V ed Mòdna.
Int al 1860 al dvèinta proprietâri al demâni.
Int al 1871 al castèl a vîn cumprê dal Cunt Luigi Rati Opizzoni, i sō erēd a tînen la proprietê fîn al 1938, ân ch' l' é môrt l'Inz. Guido Tirelli che a n'é stê un pasiunê studiōş.
Int al 1938 j erêd dal Cûnt Liugi Rati Opizzoni a vènden al castèl a di privê che cumînce i lavōr ed restâver.
Int al 1948 al castèl l'artōrna in proprietê ed la Cēşa ed Rèz.
Int al 1979 la Cēşa la dà al castèl a l' 'Istituto Superiore di Studi Matildici cme pôst ed l'Acadèmia estîva.
Int al 2000 in ucaşiòun dal Giubileo a gh'é stê fât un grôs restâver, incō a gh'é un albêregh cun 'na sincquantèina ed pôst lèt.
Sît
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Fabbi Fernando - Il castello di Rossena e la torre di Rossenella. - Reggio Emilia : Bizzocchi, 1953
- Fernando Fabbi - Il castello di Rossena e la torre di Rossenella : la chiesa di S.Matteo e i suoi oratori - Reggio Emilia : Bizzocchi Gianni, 1992.
- Franca Manenti Valli - Il castello di Rossena - p. 37-43 - Estr. da: Reggio Storia, n. 2, 1979
- Pietro Rocchi - Il castello di Rossena : cenni storici - Parma : La giovane montagna, 194