Domenico Amorotto

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

Domenico Amorotto (Carpnèida ? – Apenèin mudnèiş 5 lój 1523) l'é stê ûn di pió famōş bandî dal XVI sècol ind l' Apenèin arzân e mudnèiş e ind la Garfagnâna.

Figûra quêşi da fôla ind al muntâgni ed Rèz, al bandî Domenico Amorotto, in realtê al só vèir nòm l'êra Domenico de' Beretti fiōl ed l'ôst ed Carpnèida ciamê "al Moròt", l'ēra 'na persòuna istruîda, al saîva lèzer e scréver e, ind la socetê dal tèimp, a gh'ēra chî an cherdîva mìa che al fós ûn dzunurê o un delinquèint e al li cunsiderêva mìa tânt caluniê ch' an 's prîva mìa cambiêr, j istès stôrich a spieghêven ch'l' êra gentîl, generōş e brêv a tratêr j afâri.

L'à cumincê la só "carêra da delinquèint" int al 1510 quând al mâsa un só aversâri a curtlêdi, ind la piâsa ed Carpnèida al dé dal marchê. Ricerchê, l'é custrèt a nascondrés, al preferés a còl pûnt a butêres a la mâcia e dêres per sèimper al brigantâg. L'à mucê intōrna a ló, in pôch tèimp, 'n sèria ed delinquèint, e, cme l'à scrét Umberto Monti, bibliotecâri, lavreê in lètri e filoşoféia, l'à publichê dimòndi léber insém a la muntâgna arzâna tra cuisché:

Splendori e dolori nella zona del Cusna (1947);
Castelnovomonti dalle origini ad oggi (1962)
… quanti avevano conti da rendere alla giustizia ed erano vogliosi di menar le mani

e ânch un quêlch sgnurôt ch' al cherdîva òtil druvêrel pr' al prôpri vindèti personêli.

Dvintê padròun ed tóta la muntâgna, ed rôchi e castē, l'é rivê a cmandêr 'n' eşêrcit d'òm e cavâi e 'd avèir ânca di canòun. A ruvinêr la só putèinsa a gh'à pruvê Francesco Guicciardini, Gvernadōr ed Rèz só ustinê aversâri, che al l'à cunsidrê …ribelle alla Chiesa. L'ēra stê al Gvernadōr ed préma, Giovanni Gozzadini, a dêregh al tétol de Sgnōr ed Carpnèida, per cûnt dal Pêpa Giulio II, per i só mêrit ind la guèra ed la Cēşa cûntra a j Estèins.

Int al 1955 Fernando Fabbi al spiêga acsé 'na pêrta ed la véta de sté fantâstich persunâg:

«

Domenico, assieme al padre e ai fratelli Vitale e Alessandro a partire dal periodo in cui Giulio II si impadronì di Reggio e Parma (1512), si schierarono a favore del governo pontificio ricevendo così in cambio numerosi benefici, quali il possesso della rocca di Carpineti e la riscossione di dazi e gabelle nel distretto di Carpineti. Questa posizione dell'Amorotto - rafforzata dai privilegi ottenuti da Giulio II e confermati poi da Papa Leone X - causò serie difficoltà a Francesco Guicciardini salito al governo di Reggio nel giugno 1517. Egli diede così vita a rappresaglie, con lo scopo di liberarsi ad ogni costo del Morotto, tentando pure di porlo in pessima luce nei confronti della Curia romana, che però continuava ugualmente ad averlo in molta fiducia. Esempio significativo è il fatto che, lusingato dal Guicciardini, l'Amorotto decise di cedere la rocca di Carpineti per quella di Brescello, ma dopo un anno circa il governo pontificio lo invitò a Roma perché riprendesse il possesso della montagna reggiana con lo scopo di difenderla contro gli Estensi.»

Int al 1519 l'ēra calê vêrs Rèz, al s'é scuntrê cun al j amzûri difensîvi ed la sitê, e l'é stê acuşê ed rivôlta e 'na sustansiôşa tâja l' ēra stêda mésa insém a la só tèsta. Int al 1520 l'é turnê a lughêres insém al muntâgni, cun a fiânch al fradèl Vitale e soquânt galupèin, as dêven despès a'd j ât ed brigantâg: al sicûr aşvèin a Civêgh j òm ed l'Amorôt terorişêven la gînta dal valêdi cun pió ed 'na scuriasêda, fûrt, vindèti e masamèint, ânca se mìa sèimper l'Amorôt l'ēra a cgnusèinsa ed còl che fêven. Al Guicciardini, infurmê ed còl che sucedîva, l'à mandê un só deleghê a Castelnōv di Mûnt, Alessandro Malaguzzi, cun l'ōrdin ed dêr 'na bèla lesiòun a l' Amorôt e a i sô galupèin, mó i só suldê, che ēren di suldê ed mistêr, în andê d'ed là 'd j ôrdin ricevû, àn més a fèr e fōgh di paèiş intêr e àn purtê vìa tôt, àn viulintê al dòn e ruvîne tót i racôlt. Sōl dôp divêrs scûnter sèinsa che purtésen a un quêlch rişultêt Guicciardini l'à dê sfôgh a tóta la só râbia cun al mèter fōra, int al znêr dal 1521, un bând ch' al cundanêva a môrt Domenico, Vitale e 'n' êtra vintèina ed bandî.

Int al bând as permetîva a tót ed prèir mìa sōl ciapêr, mó ânca masêr sèinsa ris'cêr nisòna pèina, bast' ech' sia di bandî, e quî che cun o sèinsa êrmi a j arén favurî, a srén stê dichiarê rivulusionâri e cundanê al sequèster di bèin e més al bând per èser sèinsa tânt riguêrd ofèiş e masê da tót. E in pió as decretêva che:

«

… chi ucciderà o darà prigionieri Domenico e Vitale o anche uno solo di loro due, avrà un premio di 200 ducati d'oro, e, se costui fosse bandito, non solo sarà libero, ma potrà liberare altri due banditi a suo piacimento, e chi ammazzerà o darà prigioniero qualche compagno dell'Amorotto, guadagnerà 10 ducati d'oro per ogni bandito ucciso o catturato, e, se questa operazione verrà fatta dagli uomini di qualche comunità, questa sarà in perpetuo libera da ogni tassa e chi ucciderà o consegnerà Domenico o Vitale o qualcuno di loro, avrà in premio, oltre le taglie suddette, tutti i beni immobili di Domenico e Vitale.»

Sté bând minaciôş an n'é mia servî a purtêr tranquilitê ind l' Apenèin, perché nisûn al gh' à 'vû al curâg ed tradîr e 'd mètres cûntra a st' òm ch' an 's pighêva mìa.

Nemîgh principêl ed Domenico Amorotto l'é stê per tânt ân Cato da Castagneto, êtra figûra a mèz tr' al bandî e al capitân ed vintûra, ch'al gh'îva al só milési, amîghi 'd j Estèins, int al Frignân. Guicciardini che al se rèiş cûnt che l' Amorôt al cuntinvêva a gôder ed l'apôg ed Ròma l'à mandê dal milési int al Frignân a dêr 'na mân a Cato da Castagneto ch' l' à tentê ed mètres cûntra al Morôt, mó al gh'à 'vû la pēş perché l'é stê ciapê e masê a tradimèint int al castèl ed Fanân.

Acsé, al 24 agòst 1522, a s'é scatenê 'na furiōşa guèra fr' al dō bândi pasêda a la stôria cun al nòm ed "guèra di muntanêr", cun i frignanèiş capitanê da Virgilio da Castagneto, fradèl dal capuriòun môrt, decîş a vendichêr la môrt dal fradèl. La batâlia l'é finîda al 5 ed lój 1523 quând Domenico l'é stê préma frî in batâlia dal sío ed Cato e, mèinter l'ēra drē a turnêr a Carpnèida, masê da dû di só aversâri che curîven a dêr 'na mân a i Castagneto: Tebaldo Sessi e Antonio Pacchioni. As cûnta che al prém al l'âbia infilsê e al secònd al gh'à stachê la tèsta e 'na mân, mési pó in mòstra a Spilambêrt, cun la mîra de spavintêr i lazaròun.

Dal fât Siligardi ind la só "Storia di Reggio" al cûnta:

«

In località Sabbioni grandinarono le archibugiate sui seguaci di Morotto che sfilavano sul sentiero; la confusione fra le loro schiere fu grande, il combattimento breve. I morti molti, si disse trecento. Morotto abbandonato dai suoi, ferito alla gola, fu fatto prigioniero. Lo condussero in uno spiazzo dove c’era una grande quercia e lo finirono a pugnalate.»

Al spiâs al gh'é incòra e al vîn ciamê: "al pianel ed Moròt".

La finés acsé la véta muvimentêda ed Domenico de' Beretti ciamê Amorotto che, insèm a la Tòra da ló un tèimp ocupêda, a dân urègin a divêrsi fôli imbibî ed mistêr, crudeltê e amirasiòun che cûnten dal bandî ch' l' à terorisê e incantê al popolasiòun muntanêri per pió ed dêş ân.

L'à ciapê al só pôst al fradèl Vitale, ch' l' à fât dvintêr Carpnèida 'na tâna ed lòschi fugûri, che scuriasêven, fêven dal şbalderéi e misfât per grân pêrta ed la muntâgna arzâna. Int al 1523 a tōrnen a Rèz j Estèins, al nōv gvernadōr a gh'é stê urdnê ed fêr dêr un tâj al viulèinsi e a i dzōrden ind la zôna ed Carpnèida. Ló l' à fât ciamêr cun furbésia Vitale, ch' l' é stê ciapê e fât strusêr, sté masamèint l' à arpurtê la tranquilitê ind la zôna.

La Tòra ed l'Amorôt

Insém a la pruvincêla che da Véla Mnôs la và a Civêgh, e arivê a l'intrêda ed la galeréia ch' la permèt l'ingrès a sté cèinter abitê, as pōl vèder, a mansèina, i rèst ed 'na tòra che l' abitódin antîga l'à cunsacrê al nòm ed l' Amorotto. Sta tòra, ruvinêda dimòndi dal teremôt dal 1920, la vîn só in rîva al strapiòmb ed la gōla dal turèin Dôl, a 'n' altèsa 'd 86 mêter dal turèint 'stès.

Però al vèir nòm ed la tòr l'é: Torre delle Scalelle, al mûnt in dóve la vîn só as ciâma mûnt Beccara. Al mûnt al sèmbra 'na grôsa schêla fâta da dimòndi piân. Intōren a la tòra a vînen cuntêdi nutési 'd asêlt, imbuschêdi e vindèti che vèden prém atōr Domenico Amorotto ch' l'à catê despès ricôver dèinter sté impalcadûra.

Ind l'ân mél al Cûnt delle Scalelle al fà tirêr só un castèl a Gazân da dóve la tòra l'à ciapê al nòm. La tòra la servîva cme pôst ed vedèta e cme difèişa ed la strêda d'ed sòta.

Da soquânt documèint a sèmbra sicûr che la tòra l'é stêda ânch ed Bartolomeo Dallo. Al nòm Scalelle as vèd int al Dizionario topografico-storico degli Stati Estensi ed Girolamo Tiraboschi: "Castrum delle Scalelle" dóve as lêz 'd un testamèint fât , apûnt, da Bartolomeo Dallo int al 1383, dōve as pêrla dal castèl e dal Comune delle Scalelle e dla rôca dal Predario che, insèm ad êter fèdev, a gnîven lasê a i fiōl ed Veltro da Vallisnera, fradèl ed só mujêra. Mandê vìa i Dallo da la popolasiòun int al 1426, cla zôna ed l'êlt Apenèin l'ēra dvintêda teâter de scuriasêdi di bandî che mirêven a contrulêr al trâfich insém a i pâs e in particulêr môd vêrs la Garfagnâna.

L' impiânt ed la tòra l'é spieghêda da Andrea Balletti ch' al dîş:

«

…vi si giunge per un sentiero largo tre spanne (sentiero proveniente dalla mulattiera Novellano-Cervarolo-Civago e che passa 22 metri sotto la torre ed è oramai surrogato da arbusti e vegetazione) che si divincola sopra un precipizio di 64 metri, dopo il quale arrampicandosi per scheggie di macigno ci si può entrare carpone nella torre per un buco che basta ad una persona. La torre è rotonda del diametro di 5 metri, che lo spessore dei muri riduce di tre all'interno: ora è senza tetto, alta 8 metri e divisa in due piani, al secondo dei quali si saliva con uno scaletto, immesso nella torre mentre si fabbricava, e tirato poi su di piano in piano da chi voleva là ricoverarsi senza essere sorpreso.»

La cunfèirma la rîva da Giulio Ferrari ech zûnta che:

«

…a un terzo dell'altezza si apre una finestra sbarrata che da luce al piano sottostante. L'interno è in pessimo stato. Il piano superiore è sostenuto da un volto a crociera, in parte crollato, pauroso a vedersi: più sicuro appare, s'intende, il piano di sotto. »

Al Ferrari al spiêga ânca che sté …nido d'aquila… l'é un ricôver pruvişôri …di uomini di ferro… dóve dôp èser andê só cun la schêla a s'ciavarôl al piân d'ed sōvra, a prîven acsé indurmîres … in un sonno da banditi, ristoro a tante scorribande e a tante fatiche.

A j inési dal XVI sècol la rôca la vîn ocupêda da Domenico Amorotto. Dîr ed precîş quând e per quânt tèimp l'Amorôt al s'é més a quêrt ind la tòra aşvèin a Civêgh, a rişûlta difécil da stabilîr. Sibèin che sta tòra la fós in pusès dal bandî fr' al 1510 e al 1523, la gnîva druvêda ôgni tânt cme ricôver, quând l'ēra conveniĵnt sparîr da la circolasiòun.

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Bibliografia ed opere di riferimento:

Giulio Ferrari - Luoghi e figure d'Appennino: la torre del Morotto, in La provincia di Reggio, n. 4-5, 1923
Andrea Balletti - Storia di Reggio nell'Emilia, 1925
Fernando Fabbi - Morotti De Bretti da Carpineti nel primo ventennio del sec. XVI, ne II Pescatore Reggiano, 1955-1956
Umberto Monti - Castelnovomonti, Casoli Editore, 1962
Gino Badini - Reggio al tempo dell'Ariosto nelle relazioni del governatore Francesco Guicciardini, in Atti del convegno di studi su L.Ariosto 1974, Poligrafici spa, Reggio E. 1974, voi. I
Gino Badini, Luciano Serra - Guicciardini e Amorotto, in Storia di Reggio, Ediarte, Reggio Emilia 1985
Giovanni Livi - Il Guicciardini e Domenico d'Amorotto / narrazione storica - Nuova ed. ampliata. - Bologna : presso Gaetano Romagnoli, 1879
Giovanni Livi - Il Guicciardini e Domenico D'Amorotto / ricerche con XXV lettere dello storico illustre ed altri documenti inediti. - Reggio Emilia : Tip. S. Calderini, 1875.
Mario Vezzani - Domenico d'Amorotto e la sua stirpe - Reggio Emilia : f.lli Rossi, 1962
Eligio Grasseli - Domenico d'Amorotto de Beretti da Carpineti nelle lotte fra Chiesa e Este. - Reggio Emilia : G. Bizzocchi, 1993

(manca)Guarder anchVedere anche:
Carpnèida