Vâl d' Èinsa
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
La Vâl d' Éinsa (Val d'Enza o Valdenza in italiân) l'é 'na vâl 'd interèsi naturaléstich, stôrich e culturêl la se şvilópa lòungh al bacîn dal fióm Éinsa che da l' Apenèin arzân al rîva fín al Po. Al nòm al ruguêrda tóta la valêda mó, in particulêr, al prém trât ind l'Apenèin ed la valêda, pr' al sô carateréstichi specêli de stôria, ed fatûra dal trèin e 'd la natûra divêrs dal restânt trât dal fióm e 'dla valêda, al vîn ciamê, ed sôlit, cun al nòm Êlta Vâl d' Èinsa.
La popolasiòun ed tóta la vâl l'é 'd cîrca 60.000 abitânt.
La Vâl d' Éinsa l'é ind la pêrta vêrs sîra ed la pruvîncia ed Rèz.
I Cmûn arzân ed la Vâl d' Éinsa în:
- Gatâtich - Campéṣen - Sânt'Ilâri - Queriêgh - Muntèc - Bibiân - Sân Pôl - Quâter Castē - Canòsa.
Cunuméia
Luntâna dai cèinter industriêl, a mèza strêda tra Pêrma e Rèz , la preşèinta 'na varietê, a livèl teritoriêl, bèla, in quilébrio (muntâgna, culèina e pianûra) e prudutîva: ed livèl internasionêl l'indóstria metalmecânica e di prodòt fât a mân, sparpagnê e mudêren al setōr artigianêl e di servési, de straordinâria impurtânsa ânca l'agricultûra dóve a spéchen al produsiòun d'êlta qualitê cme al Grâna e al Lambrósch
Geograféia
La Vâl d' Éinsa l'é l' insèm ed dû trât ûn in muntâgna e cl'êter trât in pianûra, tròunch dimòndi divêrs ûn da cl'êter sòt a tânt pûnt ed vésta. La valêda l'é stêda tôta, un pō ed tèimp fà, per sgnêr al cunfîn tr'al pruvînci ed Rèz e Pêrma e per sté mutîv al dō rîvi, cumpâgn per l'êrt, la cultûra, al j uşansi, dialèt e stôria, în divîşi tr'al dō pruvînci e cun còst a drôven 'na gestiòun aministratîva divêrsa ânca se ind al "cumunitê muntâni" a mantînen al pûnt ed relasiòun lochêli per còl che riguêrda al trât comûn ed l'Apenèin. Tra i prê secolêr, i castē 'd la zôna matéldica, al belèsi ed la natûra ed l'êlta vâl, al teritôri al zibés ucaṣiòun interesanti e specialişêdi ânca per şgambinêdi e vîşiti turéstichi.
Turîşem
La Vâl d' Éinsa l'é ûn di pôst ed la pruvîncia ed Rèz ch' al piêş dimòndi a j arzân. Al paeşâg l'é bèl, ed cla dulsèsa ch' la và d'acôrdi cun al carâter 'stès dal bâs e mèdi Apenèin. Mìa nujōş, per i soquânt muntarôt e per i pcòun ed vidûdi che nisûn a se spèta, imblîdi da i prufîl di castē. La trâma dal furtificasiòun matéldichi e di bôregh, che mantînen incòra i sègn di paèiş e dal j architetûri ed savōr medievêl, în mutîv d' arciâm per un turîşem ch' al vîn ânca da luntân. L'é però pió fôrt, ind la bèla stagiòun, l'arciâm dal fióm, ch' l' armâgn, ind l'insèm, pulî e ind l'aspèt naturêl.
Bôregh
Soquânt di pió grôs bôregh as câten ind al trât bâs, mèinter ind la pêrta êlta la zôna l'armâgn cun pôca gînta dóve i bôregh în céch e cêr.
Castē
De spéch stôrich e architetônich în i tânt castē che s'arfân almēno a l'ân 1.000 ed proprietê ed Matélda e 'd quî ed Canòsa. As câten a Rusèina, Canòsa, Sân Pôl e in êter bôregh ed la Vâl.
Cà a tòr
Êtra gèner ed rôca carateréstica ed la Vâl d' Éinsa l'é la Cà a tòr, l'é un furtèin fât in prêda ed fióm, rubóst, cun un curtîl, aqua da un pòs e ch' egh prîven stêr al persòun, i mèz e al bestiâm; sté costrusiòun fât da mûr êlt ed dōga cun dal fnèstri céchi prutèti cun dal frêdi e tòr, che se şlânsen pr' âria só i pió êlt muntarôt lòungh al crinêl ed la valêda, che sègne ancòra incô al vidûdi di bôregh céch nê e chersû atōren a sté rôchi, despès fundêdi in urègin da di sódit Matéldich atōren a l'ân 1.000 e dôp adatêdi per tót al medioēv.
Quèl ed curiōş
In òna dal carateréstichi cà in prêda dal pôst, ch' la s'arfà al 1300, a Selvapiâna, a gh'é stê ed cà per ân, in pió riprèişi, al Petrarca; a gh'é 'na lâpida ch' al arcôrda, la scréta l'arpôrta che Petrarca l'andêva lé a pinsêr, a scréver, fedêl a la venerasiòun ed Laura e a i studi degli antichi. A sèmbra che lé l'âbia scrét dimòndi dal sô poeşéi, tra còsti: Chiare, fresche et dolci acque; l' Éinsa e la só vidûda, cme dét e scrét dal Petrarca 'stès, l'êra per ló 'na grôsa inspirasiòun, cme per eşèimpi quând al s'é bluchê ind la cumpuşisiòun ed lAfrica, un poēma in vêrs in latèin ch' l' îva cumincê tèimp préma mó ch' an gh' l' îva pió cavêda andêr avânti per via di só viâz pr' al mònd. "...Un giorno," l'à scrét al Petrarca in 'na lètra, "salendo per caso una collina al di là del fiume Enza, nel territorio di Reggio, giunto nel luogo che è chiamato Selvapiana, preso dalla sua bellezza, volsi di nuovo la penna verso l' "Africa" che avevo interrotto...". La só cà incô l'é vişitêda e cgnusûda cme al Tempietto del Petrarca. La céca cà l'é stêda fâta a tempièt int al XVIII sècol in memôria ed l'impurtânt Poēta