L'Emilia (la's ciama "Emilia" anca in Italian) l'è na regiòn storica dl'Altitalia, in du'c a stà anca Frara. Quand' ch'i à fatt la divisiòn pulitica dil región italian, i l'à misa insiem a la Rumâgna e al dì d'inquò le i è dò regiòn tacade: Emilia-Romagna.
La's ciama acsì par via dal consùl rumàn Marco Emilio Lepido, che dal sò temp l'avea fatt far na strada par andar da Rimini a Piasénza, la Via Emilia, par l'apùnt, e acsì l'è dvantà al nom dla región.
Frara l'è la sola zità e pruìnza dl'Emilia, cl'è brisa sull'ass dla Via Emilia e c'la'n g'à mai avést nient da spartir con cla storia lì. Difàtt Frara l'è brisa gnuda sù co i antigh rumàn cumpagn' il zità dla Via Emilia, ma dal'Alt Medioevo.
Geografia
A gh'è na mità dla regiòn cl'è in pianura e la va su par giù da la Via Emilia, andand in sù infin al Po, ad sòra a gh'è la Lumbardia e al Veneto; mentar ad sota dla Via Emilia i cmìnzza i Apenin, infin a rivar in Liguria e Tuscana. Ad sóta dla pruìnza ad Frara e la dla dal turént Siller, a Est ad Bulógna, a cmìnza la Rumâgna.
Il pruìnz dl'Emilia le i è: Piasénza, Parma, Rèz, Mòdna, Frara e Bulògna (ma brisa Imola).
Tutt chi paìs ch'i stà di là dal Po da vsin a Frara, a's pò dir c'na volta i era Emiliàn, parché i era sota i Esténs prima e sota al Papàt dòp. Quant Napoleòn l'ha ridisegnà i cunfin dl'Italia, l'ha stabilì ch'l'Emilia la rivass infin al Po e la dlà i fuss bela tutt venezziàn.
I cunfîn geogrâfich emiliân în: a matèina i fióm Silêr e Rèn, che la divéden da la Rumâgna, a nôt al fióm Po, che la divèd da la Lumbardìa e dal Vènet, a mezdé al spartidōr dal j âcvi ed l' Apenèin, ch’ al fa da cunfîn cun la Ligória, e cun la Tuscâna.
A partîr dal 568 d.C. (ân ed l'arîv di Longobêrd ind la Pianûra Padâna) fîn al 1859, l'Emélia la fêva pêrt ed la Lumbardìa e i sô abitânt êren ciamê lumbêrd.
L’é vèira però che sté nòm l’é stê dê da i Longobêrd dôp avèir ocupê pêrt dal teritôri ed la regiòun gvernêda da Ròma fâta dal sitê ed Forum Livii (Furlè), Forum Cornelii (Imóla), Faventia (Faèinsa), Bononia (Bològna), Mutina (Mòdna), Regium (Rèz), osèja l'otêva regiòun d ‘ Augusto, ciamêda apûnt Emélia.
Al momèint ed l'invasiòun franco- piemuntèiṣa, in època napoleônica, per fêr in môd che a gnés mìa fât ‘na regiòun lumbêrda trôp potèinta, i piemuntèiṣ a j àn tirê fôra ed nōv l’ idéja d’ "Emélia" (tirând fôra per l'ucasiòun al nòm ed l' antîga regiòun d’ Augusto). Còst l’ à purtê al cambiamèint ed divêrs nòm. Ad esèimpi, Rèz Emélia, préma ed l'Unitê d'Itâlia l’êra ciamêda sōl Rèz o ânca Rèz ed Lumbardéia.
«
Nei dieci mesi che volsero dalla pace di Villafranca alla spedizione dei Mille, l'Italia di mezzo diede prove di virtù civili meravigliose, ma col Piemonte corse dei pericoli gravi forse quanto quelli che il Piemonte stesso aveva corsi, prima della guerra del 1859. I duchi, gli arciduchi, i legati pontifici fuggiti dalle loro sedi, fin da prima di quella guerra, non avevano più osato tornarvi; e allora Parma, Modena, Bologna con la Romagna fino alla Cattolica, si strinsero in un solo Stato, che nel bel ricordo della gran via romana da Piacenza a Rimini, chiamarono l'Emilia.»
I cunfén geogrâfic dl'Emégglia én: i fiómm Sélar e Raggn a matéṅna, al cunfén cun la Rumâgna, al Po ed såtta, al cunfén cun la Lunbardî e al Vênet, ed såura i mónt dl Apenén, al cunfén cun la Tuschèna e la Ligûria.
Fén dal 568 d.C. (quand i arrivénn i Lungubèrd int la Bâsa padèna) al 1859, l'Emégglia l'êra pèrt dla Lunbardî. Quall ch'l é vair l é tignimôd che ste nómm l é stè dè da i Lungubèrd dåpp ch'i avêven ocupè la regiån guernè da Råmma ch'l êra cunpôsta däl zitè ed Forum Livii (Furlé), Forum Cornelii (Iómmla), Faventia (Fajänza), Bononia (Bulåggna), Mutina (Môdna), Regium (Rażż), la regiån ôt d Augusto, ch'l êra ciamè Emilia in latén.
Al mumänt dl'invaṡiån di franzîṡ e di piemuntîṡ quand ai êra Napuleån, i dezidénn ed creèr al nómm Emilia parché i avéven pòra che la Lunbardî la pséss advintèr tròp fôrta. L é par quasst che Rażż prémma dl'Unitè l'êra ciamè Rażż ed Lunbardî (Reggio di Lombardia).
St’artéchel ché ’l é stê scret int la koinè Emijana.
L’Emeja linguestga vesta pr el pruveins itajani ch’i j’s câten draint ed li.La bandeira dl’Emeja.
L’Emeja l’é na rexoun stôrga dl’Êita Itaja, ch’la met insèm la rexoun Emeja-Rumagna, cun la Rumagna istèsa. La taux al nom de la vie Emeja, la strê ch’l’à fat fêr al coansel ruman Mêrch Emeli Lèpid par lighêr insèm el sitê ’d Rèmen e ’d Piaxainsa.
Artìcol in dialètt frarés
