La situasiòun edla clas di operàri in Inghiltèra
|
C'l artìcol chè 'l è scrit in
Carpśàn |
Al liber "La situasiòun edla clas di operàri in Inghiltèra" ("Die Lage der arbeitenden Klasse in England" in dl originèl in tudèsc) 'l è na publicasiòun dal śoven Engels gnuda fora a Lìpsia in dal 1845.
Bèle scritōr 'd artìcol ed sinìstra, Engels al s catèva in Inghiltèra indû 'l era gnû lè per tgnir adrē a di interès ed famìja, e 'l taca a vardèr el cundisiòun di lavuradōr operàri in dal sitê ingléśi dla prìma rivolusiòun industrièla.
Al in prepèra na relasiòun pina 'd particolèr anc crud, tulènd a prest anc soquànt rapòrt ch'i nn iven scrit dagli avtoritê sanitàri gnudi lè in di paràǵ a controlèr.
Sunt
«
I have lived long enough admist you to know something about your circumstances; I have devoted to their knowledge my most serious attention, I have studied the various official and non-official documents as far as I was able to get hold of them - I have not been satisfied with this, I wanted more than a mere abstract knowledge of my subject, I wanted to see you in your own homes, to observe you in your every-day life, to chat with you on your condition and grievances, to witness your struggles against the social and political power of your oppressors.»
«
A sun stê un bel pô da mèś a uèter per cgnùser quèl ch'a 'v sucéd; a j ò mis la mé più sèria atensiòun ala só cgnusìnsa, a j ò studiê i diferèint documèint uficèl e minga, infìn ch'a gh'l ò cavèda ed catèri. I nn'eren briśa incòr abàsta per la mé sodisfasiòun, a vliva de più ed na cgnusìnsa astràta edl argomèint, a vliva vèdrev in del vostri cà, vardèrev in di voster lavōr ed tut i dè, ciacarèr vosc dal vostri cundisiòun e lamèint, testimognèr el vostri loti còuntra la forsa socèla e polìtica di vost'r opresōr.»
(CARPŚ)
El sitê dl'Inghiltèra di tèimp che Engels al stèva lè 'd lung, dintór'n a 'l 1840, i ér'n un quèl minga mài vist, un quèl da descrìver p'r el brutùri e i perchè che dimòndi agint puvrèta la gh'patìva e murìva anca ed stèint.
Engels al n'fà èter che girèr chel sitê lè, tór sù i documèint sanitàri e 'd giurnē 'd cal tèimp lè ch'i in descurìven, e butèr śò el descrisiòun sàinsa vēl ed quèl ch'al catèva. Da Dublèin a Glasgow, a Leeds, a Bradford, a Manchester e via descurènd, chel sitê lè i s catèven dimòndi cunpàgni in dla manéra ch'i éren gnudi sù dintór'n a 'l fàbrichi costruìdi lè 'd lung. In tùti chel sitê lè, el fàbrichi i s éren piantèdi ai fianc dal fiùm per peschèregh l'àqua ch'a gh'servìva, i gh'butèven vìa l'àqua bèle druèda e ruśnèinta, in dl'ària i butèven fóra di fum da l'òstia dai camèin indû 's bruśèva al carbòun p'r el màchini asionèdi a vapōr, e i tgnìven i operàri puvrèt in cundisiòun 'd ristretèsi che gnanca nisùna dignitê a n'gh'armagnìva più.
Per stèr arèint ala fàbrica, ch'l'era l'ùnica manéra 'd purtèr a cà i sold p'r un quelinèin da magnèr, i operàri i stèven mucê sù in dimòndi ind un spasi cìc tant ch'a fus, despès in di scantinê, sàinsa nisùna comoditê e gnanca pulisìa, e gnanca dal ciàughi e fugnadùri ch'i tgnìsen al careg ed tùta cla gint lè. El pòsi 'd śmèlta ruśnèinta e 'd escremèint bandunê, indû a s gh'iva anc da pasèrgh atēś, i eren 'l urdinàri, in del coketown dl'Inghiltèra 'd cal tèimp lè.
El cundisiòun acsè tant melnèti e sàinsa rimédi che i puvrèt i gh'iven da stèregh dèinter, la ruśna in di só curtìl e in dal stradlèini lè datéś, la só alimentasiòun schersa e puvrèta, la luś dal sōl ch'la n'rivèva gnanca infìn a śò, da mèś a 'l caślèini tròp estrichèdi sù, tut queschè al feva in manéra che in chel sitê pàleo-industrièli chè a gh'fus na mortalitê dimòndi élta, dal malatìi ch'a gh'bastèva un gnint, ai agìnt, per lasèregh la pèla.