Castèl ed Sân Pôl
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Al Castèl ed Sân Pôl (Castello di San Polo in italiân) l'é int al cmûn ed Sân Pôl in pruvîncia ed Rèz a cîrca 22 chilômeter dal cèinter ed Rèz.
La Rôca
In puşisiòun statègica l' à vést dimòndi padròun e tânti guèri, la Rôca ed Sân Pôl la tîn d'ôc, cun la só masésa grandèsa, al cruşîl ed l' antîga strêda a i pē di mûnt ch' l' arîva da Traversèdel in pruvîncia ed Pèrma e la pôrta a Quâter Castē, cun còla ed la Vâl d' Èinsa ch' la deşvin da Canòsa a la và vêrs Muntèc.
La 's preşèinta masésa e impunèinta, mó l'antîgh impiânt l'é difécil da vèder a câşva di cambiamèint subî; di vèc documèint a dîşen che la Rôca l'ēra ... circondata da fosse molto profonde, era provvista di cinta, di torri, di ponti levatoi. Dèinter al vèci mûri, in pió ed la furtèsa, divêrsi tòri, cà, e 'na capèla dedichêda a Sân Pôl, ch' l' à pó dê al nòm al Castrum Sancti Pauli, adèsa mésa dèinter ind la cēşa parochiêla. Dèinter in sté capèla a gh'é 'na bèla pitûra a frèsch ed Nicolò dell'Abate, dal XVI sècol. Incô l'ingrès al cōr medievêl ed Sân Pôl, da la pêrt dal paèiş, as fà atravêrs la bèla Tora ed l' Arlòj in dó s' arvésen dō pôrti furtifichêdi a 'd êrch acût, 'na grôsa e òna pió céca per quî che vân a pē, difèişi da pûnt alvadōr ch' as vèden incòra i ségn. Pasê al şbaramèint dal mûri ed difèişa, a mansèina a gh'é 'na purtlèina ch' la và ind l' antîga capèla. Incō ind al fabrichêt ed la Roca gh'în j ufési comunêl.
Int al 1978 l'Aministrasiòun Comunêla, cun al recóper dal stâbil, la s' é impgnêda a dêr indrē, a i sitadèin, al pôst dal Municèpi ind al pió impurtânt stâbil dal Paèiş.
Int al 40° aniversâri ed la Liberasiòun a s'é inaugurê, a i pē ed la Rôca, un monumèint ed Graziano Pompili : Il Gigante Abbattuto.
Stôria
Insém a la costrusiòun dal Castèl as gh' an mìa documèint uficêl da prèir cgnòser cun sicurèsa la dâta ed la fundasiòun, mó tót a fà pinsêr che còsta la sìa dôp al 980, l'ân ed quând é stê tirê só la vècia Plebes ed Caviân al pió antîgh monumèint ed Sân Pôl.
Sté castèl l'é stê sòta Canòsa.
Dimòndi stôrich în d' acôrdi a dîr che l'imperadōr Enrico IV al s'é fermê ind al castèl ed Sân Pôl ind l'otòber dal 1092 préma dal scûnter cun al trópi ed la cuntèsa Matélda.
Int al 1199, pasê al peréiod ed Matélda, la Rôca l'é stêda butêda zò dal cmûn ed Rèz ch' al l'à quistiunêda cun al faméj fevdêli dal pôst e cun al cmûn ed Pèrma.
Int al 1297 pr' al tradimèint ed Azzolino da Canossa, la pâsa sòta al cmând ed Pèrma.
Int al 1335 Mastino della Scala, dvintê sgnōr ed Rèz, al dà in fèdev sté tèra a Albertino da Canossa che, in sègvit, al la câmbia cun Bianèl.
Int al 1371 al figûra tra i bèin ed Nicolò di Canossa ed Bianèl.
Int al 1372 l'é ocupê da Bernabò Visconti dôp, al tèimp ed la rivulusiòun ed Rèz, al câsca in mân a Nicolò d' Este, marchèiş ed Frêra.
Sòta Leonello e Borso d' Este e préma ed tót cun al rinfursêres dal cmând estèins a gh'é un peréiod ed pês.
Int al 1505 al Dóca Alfonso I al dà Sân Pôl in fèdev al Cûnt Uguccione Contrari.
Int al 1520 Sân Pôl al vîn saczê e butê pr' âria da i suldê ed Carlo V.
Al 5 utòber 1557, sòta la Sgnuréia dal cunt Ercole Contrari, Ottavio Farnese l' òcupa Sân Pôl.
Al 7 ed fervêr 1558 l'é incòra ocupê e butê zò.
Int al 1576 al Dóca d'Este al li vènd cun l'invistidûra a Giovanni Riccio da Montepulciano.
Int al 1591 al figûra in pusès ed Ippolito Gonzaga.
Int al 1633 la Rôca la vîn dêda da i Gunşêga al Marcèiş Angelo Ghirardini da Veròuna cun al tétol ed fèdev.
Int al 1662 al Marchèis Gherardini l' arnûnsia a Sân Pôl e al ricêv in câmbi Castelnōv ed Sòt.
Int al 1669 al Marchèis Angelo Gherardini al tôrna avèir Sân Pôl cun al tétol ed Cûnt, ch' l' armâgn in pusès de sté faméja fîn a la scanşlasiòun di fèdev.
La Rôca l'é stêda butêda zò da j Avstréiach int al 1707 e arfâta da i Gherardini a la fîn dal XVIII sècol.
Int al peréiod napoleônich la Rôca la vîn sequestrêda a i Gherardini e la dvèinta al sît comunêl.
Int al 1859 Sân Pol al dvèinta indipendèint e al dvèinta cmûn.
La faméja Gherardini
Dôp al tânt vicèndi, asèdi e distrusiòun, int al 1633 la faméja Gherardini la tōş pusès ed Sân Pôl. Al tèimp ed la Sgnuréia Gherardini în stê fât dimòndi lavōr atōren al castèl tra quisché în stê arfât i fusòun, a vîn sistemê al canêl e arfât ed nōv al pûnt alvadôr. Cunténov a rişûlten j intervèint cumisiònê da i Gherardini ânch int al XVIII sècol, cun l' arnōv dal pûnt e dal gîr dal mûri e tirêda pió só la tòra d'ed sōver a l' ingrès a matèina, dóve a vínen més 'na campâna e 'n' arlòj. A la fîn dal Setsèint al cantêr al se spôsta atōren a la Rôca, ch' la vîn cambiêda in cà sgnurîl.
Chi în
I Gherardini ed Veròuna în uriginâri ed la Val d'Elsa in Tuscâna, în 'na faméja impurtânta int al vicèndi tuscâni, e mìa sōl, tr'al X e al XV sècol. Fevdatâri ind la zôna dal Chianti e ind la Val d'Elsa e sitadèin ed Firèinsa int al X sècol. Àn cumincê a interesêres dal vicèndi sitadèin quând al sistêma de cmând ed Matélda ed Canòsa, cun la só môrt int al 1115, l'é andê in crîşi.
În stê in préma lénia ind al quistiòun tra Guêlf e Ghibelèin e pó tra guêlf biânch e nîgher. Quând i guêlf biânch în tê casê vìa da l'intervèint ed Carlo di Valois, i Gheranrdini a s' în spustê in grân pêrta a Veròuna, cun dimòndi êter bandî tra quisché Dante Alighieri. Dôp a s' în spustê ânca a Venèsia. Impurtânt, per la stôria ed la faméja, l'é prôpria la campâgna militêra di prém dal Tersèint ch' l' à vést la Repóblica fiurintèina cûntra i Gherardini che in cól mumèint ēren a câp, cun la faméja di Cerchi, dal partî di guêlf biânch, in dó gh'ēra dèinter sia la nobiltê pió antîga 'd urègin fevdêla, cme lōr, sìa êter interèsi e rapreşentânsi, tót, in tōti al manēri, cûntra al rinfursêres ed la nobiltê sitadèina e di mercânt ch' la serchêva l'indpendèinsa cun i favōr dal papêt.
Al scûnter l'é rivê al mâsim ind l' agòst dal 1302, cun la caschêda dal castèl ed Montagliari (la pricipêla furtèsa ed la faméja) ch' l'à decîş la têrsa fûga 'd la grând pêrta di Gherardini ( e d' êtri faméj dal partî rivulusionâri ) vêrs Veròuna (alōra sòta a l'Impêr). L' ēra la têrsa fûga, se s' arcôrda ânca la préma, ch' l' é sucèsa atōren al 1120 dôp la môrt ed la Cuntèsa Matélda. Al cōlp l'é stê dimòndi pèiş e l'à sgnê un cambiamèint. Bèla da la préma casêda vìa di Ghibelèin, mèz sècol préma, l'à purtê soquânt di Gherardini int al veronèiş e atâch a Ruvîgh ( a s'în pó unî dôp).
Soquânt persunâg famōş
Secònd al Vasari la sré stêda Lisa Gherardini, fiōla 'd Antonio Gherardini, la dòna piturêda ind al quêder Monna Lisa da Leonardo da Vinci, che, spuşêda a ûn Del Giocondo, l' aré ciapê pó al nòm ed Gioconda.
Tra i persunâg ed la faméja Gherardini pió cgnusû ed pôch tèimp fà, as pêrla dal Marchèiş Maurizio, l'ûltem sgnōr fevdêl ed Sân Pôl, Başan, Scurân, Piânş e Castelnōv, in pió Gran Ciambellano di Corte ed l'Imperadōr d' Austria e Ministro Plenipotenziario d'Austria presso il Regno Sabaudo, e al Marchèiş Gian Francesco Gherardini, Séndech ed Rèz dal 30/11/1873 al 04/01/1881, Deputê e pó Senadōr (môrt int al 1926).
Adèsa la faméja di nôbil Gherardini l'é divîşa in dû râm: al prém al fà câp al Marchèiş Francesco Alberto (dal râm dal prém ed la râsa) e al secònd al Cûnt Gian Claudio (dal secònd râm ed la râsa).
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Loris Bottazzi - Il formarsi dei casati dopo il mille nei territori di Bibbiano, Quattro Castella e San Polo - S.l. : S.n., 2001