Castèl ed Caşalgrând

Da Wikipedia.
C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân Emiliàn

Artécol in dialèt arzân

Al Castèl ed Caşalgrând (Castello di Casalgrande in italiân) l'é int al cmûn ed Caşalgrând ind la pruvîncia ed Rèz.

Castèl ed Caşalgrând (1920)

In un document tgnû dacât ind l' Archévi Estèins ed Mòdna, fôrsi scrét da Paolo Brusantini Governadór ed Sasôl, e lişû al la R. Accademia di Scienze, Lettere e Arti ed Mòdna ind la riuniòun dal 14 avrîl 1842, al castèl ed Caşalgrând al vín spieghê acsé:


«

Sopra amenissimo colle distante circa 3 miglia da Scandiano verso Levante è situato Casalgrande Castello assai bene costruito e munito ed ora non affatto caduto, come tante altre rocche e torri rispettate e temute nei bassi tempi. Due linee di case disposte in forma pressoché ellittica lo componevano formando col recinto loro un’ampia piazza in cui s’entrava dalla parte orientale per una porta difesa da ponte levatoio e fatta in una torre che fu poi con altre due case attigue residenza del Podestà. A non molta distanza sorgevano due torri minori ora distrutte meno il fondamento della meridionale, come distrutte pur sono tutte le case che dal lato di mezzogiorno componevano il Castello. Alla estremità della piazza verso ponente sorge pur tuttavia la rocca attorno a cui rimane mezza interrata l’antica fossa. Il corpo della Rocca (entro cui abitava un Castellano) era fiancheggiato da due torri ora alquanto danneggiate e si ergeva più alta che ora non è. Altre due torri disgiunte, d’una delle quali rimangono vestigi, dell’altra no, si elevavano non molto distanti dalla rocca, unito alla quale sul lato occidentale eravi il maschio composto di grossi scaglioni: ora è pressoché rovinato. Questo si congiungeva quasi diagonalmente alla Rocca: una cortina costruita in tempi posteriori legava poi la punta meridionale di esso al corpo della Rocca; ed un altro recinto di mura lo difendeva più verso ponente. Più lungi da quella parte medesima altra cortina con un bastione ed una piattaforma proteggevano le fortificazioni. »


Stôria

Castèl ed Caşalgrând al dé d'incô

La nâs cun 'na fôla la costrusiòun dal Castèl ed Caşalgrând ch' la vîn fâta fêr da j òm dal rè Liutmprando, al tót al nâs da 'na lâpida ed mêlmer ch' la se sré stachêda da la Tòra ind al 1704, ch' la gh'à scrét insém sté parôli: Liutprando rege felicissimo, a s'é pinsê che la Rôca la fós stêda fundêda dal rè Longobêrd ind la préma metê dal VII sècol. Però j ûltem stódi fât insém a l' argumèint a dîşen che cla scréta la sìa al frût ed 'na bèla fôla. Sōl int al XIII sècol as gh'àn nutési sicûri insém a Caşalgrând quând as pêrla di Guidelli cme sgnōr dal pôst, còst al fà pinsêr che al castèl al sìa stê fât un pô ed tèimp préma da i ' stès Guidelli. Per la dâta ed costrusiòun a s pōl arfêres a còl ch' al scrév al Pagliani ind la só Storia di Arceto e ville limitrofe, dóve al dîş: …convien dire che siccome questo castello è ricordato in documenti del 1335, 1339, 1341, 1373, sorgesse un secolo e più dopo il mille. Dal 1335 al castèl al và ind i pusedimèint ed la putèinta faméja Fogliani che, nonostânt al quistiòun tra 'd lōr, a mantînen al cmând ed Caşalgrând fîn al 1409. In cl' ân Nicolò III d'Este, per castighêr l' aleânsa ed Carlo Fogliani cun al só nemîgh Ottobuono de' Terzi (Otto Buonterzo) ed Pêrma al ciâpa cun la fôrsa la furtèsa ed Caşalgrând.
Int al 1413 insèm a Dinasân, Salvatèra e Muntbâbi, la vîn dêda dal Marchèiş a 'd Alberto della Sala, nôbil frarèiş.
Int al 1444 j Estèins a tōrnen in pusès ed Casalgrân.
Int al 1452 j Estèins al dân a Feltrino Boiardo, sgnōr de Scandiân.

Al lôti dal XVI sècol tra j Este e Ottavio Farnese a tîren in mèz ânca Caşalgrând.

Difâti int al 1557 al castèl al vîn asediê dal trópi spagnôli cmandêdi da Ottaviano Farnese, che favurî da un incèndi, capitê per chêş, dal munisiòun a gh' la chêva a cunquistêr e incèndiêr la Roca mìa pió difèişa.
Èco cme al sgnōr Marco Guidelli, ch' l' à partecipê a la difèîşa dal castèl ed Caşalgrând al cûnta al fât, ed l'esplusiòun dal munisiòun, ch' l' à purtê a la rèişa ed chi difèndîva al Castèl:

«

La mattina seguente del 18 novembre li Spagnuoli fecero condurre da Scandiano l'artiglieria sino da casa de' Ferrari per menarla poi in luogo da battere la Rocca. Il Capo nostro avendo tutto ciò osservato, e vedendo come li nemici attaccarono li bovi sotto detta artiglieria, gli sparò contro un moschettone dei più grossi: ma la cattiva e contraria sorte volle, che in sparandolo saltasse via il focone, il quale portando la corda accesa ad un capo di spolverino, attaccò il fuoco alla munizione e fece inoltre crepare le fiasche ed incendiare le cargadure de' soldati che erano in capo alla Torre. Si appiccò anco il fuoco nelli panni a D. Tommaso Prampolini ed abbruciarono come zolfo, né mai si poté ammorzare finché non gli furono tagliati di dosso ed esso restò mal trattato in tutta la vita da quel fuoco. Essendo dunque bruciata la munizione alli nostri, ed essendo di nuovo proposto dalli Spagnuoli di salvarci le vite e la roba e condurci a salvamento, se ci arrendevamo, dove volevamo, ci fu forza alla perfine di arrenderci colle dette condizioni. »

La ricostrusiòun dal castèl l'é stêda fâta dal cûnt Ottavio Thiene, la só faméja l'à tgnû al castèl fîn al 1622. Dôp i Thiene al castel l'é stê ed proprietê dal sgnuréi di Marchèiş Enzo e Cornelio Bentivoglio fîn al 1643, d' j Estèins, int al 1750 dal Marchèiş Giambattista Mari ch' al gvêrna fin al 1777. A la só môrt al fèdev ed Caşalgrând al tôrna a la Câmbra Duchêla.
Int al 1782 l'é cumprê da Giovanni Grulli che dôp al vènd a metê dal prèsi ch' al îva paghê a Taddeo Croci.

Incō còl che gh' armâgn dal Castèl ed Caşalgrând Êlt l'é 'na cōrt cuntadèina dal Quatersèint ed fōrma ovêla, cun 'na pêrta destinêda a ûş ed cà e 'na pêrta a ûş agrécol. La pêrt furtifichêda la gh'à dō tòri quadrêdi cun arbêlsi, unîdi da un côrp centrêl. Al turiòun d'ingrès cun di rèst ed merladûri e un purtêl cun arbêlsi e tâj per al cadèini dal pûnt alvadōr. Atravêrs al turiòun, ch' al gh' à murê al cèinter un stèma ruvinê, as và dèinter ind al lêregh curtîl cun al pòs. Sèimper insém a sté turiòun a gh'êra 'na campâna, adèsa l'é insém a la tòra ed la cēşa parochiêla, ch' la gnîva sunêda per avisêr j abitânt dal castrum di perécol drē arivêr. Lòngh a l'antîgh sintêr ch' al và int al bôregh, a gh' é l' uratôri ed Sân Sebastiân dal 1479, adèsa druvê cme tēşa. Da pôch restarvê la costrusiòun la preşèinta un impiânt a la bòuna cun al frûnt a capâna e al tèg a dō fêldi insém a 'na curnîş ed grònda in materiêl da furnêş a dèint ed sèiga. L'intêren, a travadûri ed lègn a vésta, la gh' à incòra 'n' interesânt nécia ed sânt cun j anzlèin.

L'uşânsa la vōl che in 'na véla, mìa tânt luntân dal castèl ed Caşalgrând, a 'gh sìa fermê Matteo Maria Boiardo, a gh'é incòra un stâbil ciamê da la memôria popolêra "Cà dal Cûnt", e che ché l'âbia scrét 'na pêrt dal só Orlando Innamorato"

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

  1. AA.VV. "Casalgrande, un paese, la sua storia, la sua anima", Editrice Telesio, Milano 1993.
  2. Don Aldo Margini, "CASALGRANDE Memorie storiche, civili ed ecclesiastiche", Edizioni L'Aquilone, 1992.
(manca)E'v prén interesêr ânca st' al pâgini chéGuarder anchVedere anche:
Castē ed la pruvîncia ed Rèz