Ludovico Ariosto
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
Ludovico Ariosto (Rèz, 8 setèmber 1474 – Frèra, 6 lój 1533) l'é stê un povēta, scritōr, scritōr ed cumèdi dramâtichi, avtōr ed Orlando furioso.
La véta
Só pêder Nicolò, ed faméja nobil, al fêva pêrt dla cōrt dal dóca Ercole I d'Este e l’éra cmandânt dal presédi militêr d’ j Estèins a Rèz. La mêdra, Daria Malaguzzi Valeri, l’ éra ‘na nôbil ed Rèz. Ludovico la inviê da préma, per vòja dal pêder, di stódi ed lèg a Frèra che a j à piantê lé dôp pôch tèimp per impgnêres dal tót insém ai stódi leterâri sóta la guîda dal frê Gregorio Da Spoleto.
L'Ariôst al frequentêva, ind al fratèimp, di stódi ed filoṣoféia ind l’universitê ed Frèra acsé al ‘s é pasionê ânca a la poveṣéia popolêra. Dvintê amîgh ed Pietro Bembo, l’à spartî sêgh l'intuṣiâṣem e la pasiòun pr’ al j-ôpri dal Petrarca.
A l’impruvîṣa mōrt dal pêder sucèsa int al 1500, Ludovico al ‘s é catê a tgnî adrê a la faméja; per còst as véd "ublighê" a tōr l'incâregh ed capitân dla rôca atâch a Canósa. Dôp turnê a Fréra, l’é andê a lavurêr pr'al cardinêl Ippolito d'Este (fiôl d’ Ercole e fradél d’ Alfonso d'Este), pr’ utgnîr soquânt benefési ed cêsa, dôp al ‘s é fât ânca cèregh. In sté peréiod dòunca, a câṣva dal facèndi diplomâtichi e pulétichi ch’ as duvîva impgnêres, an gh’îva mìa al tèimp d’intresêres a la leteratûra. Dôp la môrt dal pêpa Giulio II della Rovere, l'é stê numinê pêpa Leone X (Giovanni de' Medici) ch’ l’ îva despés manifestê stéma e amicésia ind i cunfrûnt ed l’Ariôst. Al povēta al cunsidrêva Róma al cèinter culturêl italiân ed préma impurtânsa, decidènd acsé d’andêr a la cória papêla cun la sperânsa de spustêres là dôp avèir utgnû ‘n incâregh, mó nisûn incâregh a gh’é stê ufêrt.
Còsta l’é stêda ‘na delusiòun per Ludovico, mó a l’ istès tèimp l’é cumincê per ló un peréiod bòun, duvû sia a mutîv d’afét che a mutîv profesionêl. L'Ariôst al 's é inamurê ed 'na dòna, Alessandra Benucci, mujêra ed un mercânt fiurintèin, Tito Strozzi, ch' al frequentêva la cōrt estèins per afâri. Dôp ch' l' êra armêsa vèdva, la dòna la 's é trasferîda a Fréra cuminciànd un rapôrt cun al scritôr (D. Ariôst). L'Ariôst l'êra sèimper stê retentîv vêrs al matrimòni, per còst al 's é spusê sôl dôp ân in grând segrêt per la paûra ed pêrder i benefési ed cêsa che gh'êren stê dê. La cuntitèsa ind al câmp profesionêl invêci, l'à gh'é stêda dêda da la publicasiòun 'dla préma edisiòun ed l' Orlando furioso, poēma divîs in 40 cânt ch' l' îva cumincê la scritûra 11 ân préma edla publicasiòun.
Cîrca 11 ân dôp, l' à rifiutê l'incâregh d' imbasiadōr papêl, l'à spieghê che i mutîv che l'àn persuâs a rifiutêr l'êra al desidéri d'armâgner a ténder al só ôpri in tranquillitê e d'armâgner atâch a só mujêra. Dimòndi dal só ôpri in ségvit, dôp èser stêdi revisiunêdi, în stêdi argumèint ed rapresentasiòun teatrêli. I viâṣ in sté peréiod per l'avtōr în mìa stê pôch dal mumèint ch' l' é andê a Mòdna a fêr de scôrta a l'imperadōr Carlo V ed pasâg int al Stêt Estèins e in ségvit l'é andê a Firèinsa, a Venèsia e a Mântva, per incuntrêr incòra Carlo V. Turnê a Fréra al môr al 6 ed lój dal 1533.
Ludovico l'é stê suplî préma ind la cêsa ed S. Benedèt a Fréra e in ségvit l'é gnû suplî cun grând unōr a Palâs Paradîs.
a chi piace la chierca ,a chi la spada,
a chi la patria,a chi li strani liti.
Chi vuole andare a torno,a torno vada:
vegga Inghelterra, Ongheria, Francia e Spagna;
a me piace abitar la mia contrada.»
Al j ôpri
Orlando Furioso
Al sâtri
- I – al rifiût d'andêr a drê al cardinêl Ippolito ad Agria (Ungheria)
- II – polèmica cuntèr la côrt papêla
- III – al mèt in mòstra al só idêl ed véta scét e rententîv ed miri mundâni
- IV – permanèinsa i Garfagnâna. Al spiêga la só véta difècila e l'ascra vêrs Fréra e la dóna ch'al vrîva bèin
- V – cunséli insèma al sciēlta ed 'n bòuna mujèra
- VI – (al Bembo) l'arcûrda i stódi ed leteradûra fât
- VII – mutîv ch 'l ' ân invujê a rifiutêr la cârica d' imbasiadōr a Ròma.
Al j ôpri teatrêli
- La Tragedia di Tisbe (1493)
- La Cassaria (1508)
- I Suppositi (1509)
- Il Negromante(1520)
- La Lena (1528)
- Studenti (1518)