Bunéfica Parmigiana Moglia

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

La Bunéfica Parmigiana Moglia in dréta Po (Bonifica Parmigiana Moglia in destra Po in italiân) l'é al prém eşèimpi in Itâlia ed bunéfica idrâvlica e agrâria totêla.

Mìa a chêş finî i lavōr, Natale Prampolini, l'inzgnêr ch' l' à prugetê sté grôs sistēma ed canêl e pûmpi ed bunéfica, l'é tsê ciamê a fêr la bunéfica 'd l' Agro Pontino in pruvîncia ed Latèina. La Bunéfica Parmigiana Moglia e al strutûri ch' l' à lasê lé (léni elètrichi e dal telèfon, ferovèi, strêdi e via acsé) în stêdi un ajót impurtânt per la bâsa arzâna e mudnèişa, fîn a fêr dvintêr sti pôst soquânti dal zôni pió modêrni e pió avânti ed l' Europa.

Côş' l'é

Cun i lavōr ed bunéfica int la zôna tra Burèt e La Mòja (MN) as vrîva salvêr per sèimper dal j âchev lêrghi zôni ed trèin, che fîn alōra ēren melsâni e ch' an rendîven mìa.

La mîra di lavōr l'ēra a rivêr a 'na ragiunèvel divisiòun dal j âchev bâsi da còli êlti, e a purtêr l'âcva in tōt i perèiod ed l'ân ind i câmp cultivê fîn in Apenèin.

L'é stê tôt al mètod ed l' inzgnêr Natale Prampolini ch' l' à tgnû cûnt dal divêrsi règoli dal j âchev êlti e bâsi, cun dû dugaròun, al prém dal j "âchev bâsi", e ch' l' êter pr' al j "êlti", tót dû che scârghen int al Sècia, pió êlt, grâsia a dû putèint impiânt ed pòumpi: còl pr' al j âchev êlti a "Mundèini" ed La Mòja, e còl pr' al bâsi a "Sân Sîro" ed Sân Benedèt Po.

Bunéfica Agrâria

Ind l' istès tèimp ed la bunéfica idrâvlica al Cunsōrsi l' à sustgnû la bunéfica agrâria l' à 'jutê, cun di finansiamèint, la costrusiòun ed cà da cuntadèin. Fr' al 1924 e al 1934, a s' é tirê só ind al cumprensōri 1460 nōv fabrichêt, in pêrta cun al finanziamèint di padròun, in pêrt cun l' ajót ed mótvo utgnû atravêrs al Cunsōrsi.

Cme la funsiòuna la bunéfica Parmigiana Moglia

Cun al j ôvri ed bunéfica fâti a partîr dal 1919 a s'é risôlt al problêma dal drenâg dal i âchev di trèin ch' an gh'àn mìa asê pendèinsa cun al schêv ed chêv o dugaròun, oséia di canêl asê fònd da tirêr l'âcva ch' la scunés da i câmp.

Âchev êlt e bâsi

Per scansêr che i chêv che pôrten al j âchev che deşvînen da i teritôri pió êlt invâden i teritôri pió bâs, bisògna tgnîr divîs al j âchev êlti dal còli bâsi.

Al j "âchev êlti" a córen in zôni êlti 25 mêter dal livèl dal mêr e as câten ind la pêrta meridionêla dal cumprensōri.Sté âchev a vînen mandêdi, atravêrs i chêv Bundèin, Navéli, Treşnêr e Lâma, in un ònich dugaròun ciamê Chêv Parmigiana-Moglia. Sté dugaròun al scârga al j âchev che deşvînen dal tèri êlti, per caschêda lébra, int al fióm Sècia in localitê Bondanello ((La Mòja)). Quând al Sècia l'é in pîna, al ciâvghi ed Bondanello as sèren e al j âchev dal chêv Parmigiana-Moglia, mandêdi ind l'ûltem pcòun dal chêv Lâma, a pōlen in tót al manēri gnîr scarghêdi da l' impiânt ed pûmpi ed Mundèini.

Al i "âchev bâsi" a córen d'ed sòt de sté altèsa ind la pêrt setentriunêla, e as cgnòsen subét perché în sèinsa j êrşen. Ind i pûnt d' incrôş fra canêl d'âchev êlti e canêl d' âchev bâsi, còsti a pâsen sòta a 'l j êtri cun dal strutûri ciamêdi "bòti".

Al j âchev bâsi dòunca a vân a dêr in dû canêl de scōl principêl: al Collettore Acque Basse Reggiane e al Collettore Acque Basse Modenesi. Quisché as unésen pó in un Canale Emissario ch' al pasa sòta al chêv Parmigiana-Moglia a la bòta ed Sân Prôsper, e al mânda al j achêv bâsi al Sècia ind l'impiânt ed pûmpi ed "Sân Sîro".

Daquadûra

L'âcva necesâria per la daquadûra la deşvîn dal Po a Burèt, dóve a vîn dèinter al Canale Derivatore e pó ind al chêv Parmigiana-Moglia. D'ed ché la vîn dêda via a caschêda int al zôni d'ed sòta di 20 mêter dal livèl dal mêr, ind al restânt cumprensōri bisògna tirêrla sò cun d' impiânt d' alvêda. Per còst, canêl cme Parmigiana-Moglia e Lama, che in avtûn-invêren a scōlen al i âchev êlti vêrs vâl, ind i peréiod sèch ( da mâg a setèmber) a mânden l'âcva per la daquadûra vêrs mûnt.

La rêda ed servési e i canêl

La rêda ed servési e canêl fâta per la bunéfica dal teritôri ed la bâsa arzâna-mudnèişa l'é un quèl ed grandiōş. [1]

2 impiânt d'alvêda a Po, in localitê Burèt, che permèten ed servîr un teritôri ed 140.000 èter cun dèinter in pió dal Consorzio Parmigiana Moglia ânca quî atâch: Bentivoglio-Enza, Revere, Agro-Mantovano-Reggiano.
25 impiânt d' alvêda secondâri, che permèten d'alvêr l'âcva ch' la deşvîn da l'altèsa ed 21 mêter a l'altèsa ed 52 mêter.
Pió ed 1.000 chilômeter ed canêl in armuntêda e distributōr, e lavōr fât a mân ed regolasiòun e distribusiòun ch' an s' pōlen mìa cuntêr.

Burèt

L'impiânt d'alvêda dal j âchev l'é stê fât per garantîr i nurmêl preliêv d'âcva dal Po e asicurêri ânca ind i peréiod ed mêgra. E' pó stê fât a tâch a la prèişa ed Burèt, un impiânt 'd alvêda ch' l'é andê in funsiòun int al 1954. Int al 1976 în stê inavgurê dû nōv impiânt 'd alvêda bòun a purtêr 'na pió grôsa quantitê d'âcva int al Chêv Fióma.

Bundanèl

Pôst in dóve la Parmigiana-Moglia l' as bóta in Sècia. In sté pôst as câten dal pôrti vinciane fâti fêr dal marchèiş Bentivoglio ind la secònda metê dal 1500 che bèle an fân pió al cûmpit che dêven fêr da quând în stêdi fâti. Per còst int al 1954 l'é stê fâta 'na nōva ciâvga cun dal saracinèschi per prèir tgnîr in règola al cōrs ed la Parmigiana-Moglia.

Bòti

Al bòti în di fabrichêt in dóve i dugaròun dal i âchev bâsi a pâsen sòta a i canêl che pôrten al i âchev êlti. La préma bòta l'é stêda fâta int al 1600 per volontê dal marchèiş ed Gualtēr cun la mîra d' dêr d'ed là dal Cróstel; in só unôr la bòta l'é stêda ciamêda Botte Bentivoglio. Al bòti în 'na pêrta impurtânta ed l'impiânt ed bunéfica e as pōlen catêr dapertót. La pió impurtânta int al lavōr ed bunéfica mudêrna l'é la "bòt ed Sân Prôsper" int al teritôri ed Moglia, ché ultmamèint é stê tachê a l'impiânt un fâs ed tûb ciamê "mânghi ed frê" che funsiòunen cme 'na valvôla de sfôgh se per chêş al Chêv Fióma la duvês alvêres trôp rispèt al só livèl normêl.

Mundèini

Al stabilimèint dal pûmpi Mundèini al gh' à al cûmpit ed l' alvêda dal j âchev êlti arzâni-mudnèişi.

Dal 10 bòchi a i pē dal fabrichêt, l'âcva la vîn pumpêda da 5 pûmpi, ch' la cócen fîn a 7,5 mêter d'altèsa e la vôden a vâl dal stabilimèint grâsia a 5 tûb che la pôrten fîn in fònda a la vâsca de scâregh.

'Na grélia ed fèr, mésa davânti al bòchi, la fêrma la rôba ch' la galègia e l'êrba che se no a srén spidî, cun l'âcva, ind al pûmpi. Al sbòch ed l'âcva int al fióm Sècia al vîn fât cun 'na ciâvga apôsta mésa a la fîn ed la vâsca de scâregh e insém a l'êrşen dal fióm.

Sân Sîro

Int al cmûn ed Sân Benedèt Po a gh'é l'impiânt ed pûmpi Sân Sîro per l'alvêda dal j âcvi bâsi, quând an n'é mìa pusèbil mètri dèinter int al fióm Sècia per via naturêla (per caschêda).

L'impiânt, fât tral 1919 e al 1926, al gh'à 8 pûmpi che bóten l'âcva alvêda in 'na vâsca de scâregh. La ciâvga ed blôch la gh'à un sistêma ed sarêda in trî ordîn oséja: saracinèschi cmandêdi cun l'eletricitê, purtòun a vèint e 'na sèria ed pôrti vinciâni, cun la mîra ed difènder al teritôri e i stabilimèint dal artōren dal Sècia. 'Na vôlta pasêda l'altèsa ed l'âcva dal Sècia, l'âcva ed la vâsca de scâregh la fà arvîr automaticamèint al pôrti vinciâni che cuntròlen al ciâvghi mési insém al fióm a cumîncia acsé al só scâregh. Ind al chêş che al pîni dal Sècia e dal Po an cumbinésen mìa cun la pîna dal teritôri ed la bunéfica e dòunca an fós mìa necesâri mèter in funsiòun al pûmpi, a vînen calêdi al saracinèschi, mési per pió sicurèsa insém al ciâvghi, e a se spèta per alvêri che la pîna la sìa pasêda. Ôgni pûmpa centréfuga l'é coleghêda cun un mutōr elètrich ch' l' é in grêd d'alvêr 10 mêter cûb d'âcva al secònd .

Parmigiana-Moglia

Canêl artificêl scavê in un vèc lèt dal Po bèle a la metê dal XVI sècol dal marchèiş ed Gualtēr Cornelio Bentivoglio. Şlarghê, per prèir supurtêr 'na quantitê d'âcva pió grânda, ind i lavōr dal 1919 – 1926.

Dôp i lavōr curê da Natale Prampolini l'é stêda clasifichêda cme chêv pr' al i âchev êlti.

Chêv Lama

Canêl dugaròun dal i âchev êlti pr' al mudnèiş, la Lama la fà per quêşi tót al só cōrs la funsiòun ed drenâg di trèin. Al pasâg ed la Lama al sèint 'na grôsa pendèinsa per còst l'é stêda dutêda ed dimòndi impiânt d' alvêda.

Pôch préma dal sbòch in Sècia, al Chêva Lama al 's unés cun al Chêv Parmigiana-Moglia, acsè che al i âchev ed còst che deşvînen dal fióm Po pōlen ariver int la Lama e èser mandêdi vêrs mûnt.

I fât in ōrdnen ed tèimp

1920 A cumîncen al grândi ôvri ed bunéfica studiêdi ind j ân préma: impiânt ed pumpâg ed Sân Sîro, Mundèini, al Canêl Scargadōr, dugaròun dal j âchev bâsi arzâni e mudnèişi, canêl secondâri dal j âchev bâsi arzâni e mudnèişi, canêl e dugaròun dal j âchev êlti arzâni e mudnèişi.
1926 Préma dal tèimp rispèt ai prugrâma, Benito Mussolini al mèt in funsiòun da luntân l'impiânt ed Sân Sîro, a s' in âvgura acsé la bunéfica.
1928 Cun l'apruvasiòun dal prugèt ed mâsma a vîn cumincê la costrusiòun 'd un prém gróp d' ôvri secondâri per la prèişa ed 27,5 mêter cûb al secònd 'd âcva dal Po a Burèt. As và avânti dòunca cun al turnêr adatêr i lavōr fât a mân ed prèişa ed l'âcva e dal canêl derivadōr ch' al purtarà al j âchev dal Po al la Bòt sòta al Cróstel ("bòta Bentivoglio).
1929 As cumîncia la costrusiòun di prém sèdeş impiânt 'd alvêda e la costrusiòun e sistemasiòun di trî canêl principêl d' armûnta (canel ed Rèz, Curèz e Chêrp
1930 As cumîncia la costrusiòun ed 100 chilômeter ed léni elètrichi pr' al funsionamèint 'd j impiânt cunsorsiêl. As và avânti cun la sistemasiòun e costrusiòun di canêl ed servési per la daquadûra
1932 As finés la costrusiòun ed pió d' 80 chilômeter ed léni dal telèfon. A vân in funsiòun al prémi ôvri impurtânti ed daquadûra cun la mésa in eşercési di prém sèdeş impiânt per daquêr. Per la préma vôlta as fà la distribusiòun ed l'âcva per daquêr.
1946 A la fîn ed la guèra as mèt a pôst al ôvri ruvinêdi, e as tōrna a fêr di nōv canêl.
1947 Per fêr frûnt al pió grôs bişògn ed daquêr dal cumprensôri la prèişa dal Po la vîn purtêda da 27,5 a 40 mc al secònd.
1949 A vîn inavgurê l' impiânt ed "Cà Ròsa" ch' la gh'à al cûmpit ed catêr só e turnêr a mèter int al gîr al sculadés di trèin bèle daquê
1951 I cunsōrsi Agro Mantovano Reggiano e 'd Revere as unésen e fân al cunsōrsi Parmigiana Moglia e Bentivoglio per tôr l'âcva ch' a 'gh spèta da la prèişa ed Burèt.
1954 A và in funsiòun l'impiâmnt ed Burèt ch' al gh'à al cûmpit ed dêr a i Cunsōrsi l'âcva ch' a 'gh spèta ind i peréiod ed mêgra dal fióm Po.
1955 As cumîncia al lavōr ed conclusiòun 'd j impiânt ed daquadûra per fêr frûnt al crèser dal bişògn ed daquêr (Cartôc, Sânta Maria, Ròti, Mancaṣêl, Nêva, Chêrp, Quartirôl, Curèz, Pratzôla, Magnavâca, Sânta Crôş, Gatgâl e Rovereto).
1957 A vînen apruvê da l'aministrasiòun al prugèt ed mâsma e al prugèt ch'as pōl fêr dal prém pcòun dal grând acvidòt Cunsorsiêl.
1961 Purtêda avânti e aumèint ed la costrusiòun di canêl daquadōr secondâri per la conclusiòun ed la daquadûra
1976 A vîn cunsgnê al nōv impiânt ed Burèt fât per fêr frûnt a la mancânsa d'âcva int al peréiod estîv.

I nòmer ed la bunéfica Parmigiana Moglia

In pôch ed pió ed 5 ân;

canêl per 'na lunghesa totêla ed 1.300 km;
tèra per pió ed 10 miliòun ed mêter cûb;
16 bòti;
150 pûnt;
30.000.000 ed quadrê;
pió ed 150.000 mêtri cûb ed sâbia e gêra;
50.000 tonelêdi ed fèr.

Colegamèint estêren

Il sîto uficêl dal consôrsi ed bunéfica

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Bibliografia ed opere di riferimento:

Antonio Saltini - Dove l'uomo separò la terra dalle acque, Storia delle bonifiche in Emilia Romagna, Diabasis Reggio Emilia 2005
Gino Badini - La bonifica e l'irrigazione nella evoluzione economica e sociale di un territorio della bassa pianura reggiana emodenese : Consorzio della bonificazione Parmigiana Moglia, 1912-1987; presentazione di Giuseppe Medici. - Reggio Emilia : Consorzio Parmiggiana Moglia-Secchia, 1990
La bonifica in destra di Parmigiana Moglia. - Reggio Emilia : Cooperativa lavoranti tipografi, 1925
Emilio Sani - La Bonificazione Parmigiana Moglia - Reggio Emilia : A.G.E., 1962
M. Brusoni, C. Ciaponi, ... [et al.] - Studio idrologico e idraulico del comprensorio della bonificazione Parmigiana-Moglia - Reggio Emilia : AGE-Grafica Editoriale, 1981

((manca))