Napulitàṅ

Da Wikipedia.

Artéccol in dialètt mudnés

Artìcul in Miranduléś
«
Tutte ll'uommene nasceno libbere e cu' eguale dignità e deritte; teneno raggione e cuscienza e hann'a operà ll'uno cu' ll'ato cu' 'nu spirito 'e fratellanza.»
«
Tut i èsar umàṅ i nàsan lìbar, cumpàgn in di dirìt e dégn a la stésa manéra. I gh'àṅ la raśòṅ e 'l giudìsi e i gh'aṅ da cumpurtàr-as da fradèi 'l un cun c'l àtar.»
(MUD)
I pòst in du a s dascór al Napulitàṅ


Al Napulitàṅ (Nnapulitano dit da lōr) 'l è na léngua rumànśa arcgnusùda uficialmènt da 'l UNESCO cuma léngua e patrimòni dl'umanità. In śónta a 'l Itagliàṅ, al s dascór in Campâgna e, cun soquànti difarénsi, in Lucàgna, in dla Calâbria dal nord, in dal Mulîṣ, in dal Pùglia e in dla part dal Lasi davśèṅ a 'l Caśertàṅ, faghénd part dal grup di dialét meridiunài.

Al Napulitàṅ, cuma 'l itagliàṅ, al daśvèṅ da 'l Latìn. A s créd che in d'l Itâglia sèntar-meridiunàla, anc prima di rumàṅ, a s dascurìs 'l Ósc e al Grèc, quést chè in di dintóran ad Nàpuli in fiṅ a 'l II-III sècul.

Sóta gl'Aragóna al Napulitàṅ 'l è stâ śibî par dvintàr la léngua uficiàla dl'Aministrasiòṅ (a s druàva ad fat 'l Itagliàn), ma dòp la tiràda via dal sò pòst ad Fedrìg I a n s 'n è fat gnint.

Funètica[modifica | mudéfica la surzéia]

In Napulitàṅ da spés al vucàli sénsa 'l asènt insìma i n vènan diti minga bèṅ e ciàri ma a s dróva un sòṅ sentràl, ciamâ da i linguìsta schwa e cgnusû cun al sìmbul IPA /ə/. In dal francéś al s cata in dla paròla petit o quànd i calabréś i dìśan Milena (/mələnə/). Dit quést, al vucàli i èṅ pò scriti listés cuma in Itagliàṅ, tgnind a drē a la tradisiòṅ.

Cuma par 'l Itagliàṅ, anc in Napulitàṅ a s cata al fenòmen d'l arfursamènt sintàtic ma cun dal règhli difarénti.

Soquànti atri difarénsi ad prunùncia in di cunfrònt d'l Itagliàṅ i èṅ qvisti chè 'd sóta:

  • A 'l inìsi ad paròla, specialmènt in di grup gua /gwa/ e gue /gwe/, da spés la /g/ prima dna vucàla la dvènta /ɤ/;
  • La S sórda /s/ a 'l inìsi ad paròla la vèṅ da spés dita cuma /ʃ/ ma minga quànd dòp a gh'è na /t/ o /d/, tut difarènt ad quél ch'a sucèd in dal parlàdi muliśàni;
  • Al paròli ch'i finìsan par cunsunànta (in gènar al paròli furastéri) i gh'àṅ sèmpar 'l asènt in fónd (in Napulitàṅ a s diś habitàt e minga hàbitat cuma in Itagliàṅ);
  • La /i/ diacrìtica ch'la s cata in di grup -cia /-ʧa/ e -gia /-ʤa/ d' Itagliàṅ, dal vòlti la vèṅ dita par dabòṅ: p'r eśèmpi, na cruciera [nakru'ʧierə];
  • Al rutacìśum dla /d/ in /r/ (o più preciśamènt in dla /ɾ/) la gh'è da spés, cuma in Maronna;
  • La vucàla vèrta A l'è dita cuma /ɑ/ e minga cuma la /a/ d'l Itagliàṅ.

Vucàli e cunsunànti[modifica | mudéfica la surzéia]

Al Napulitàṅ al dróa al sèt vucàli d'l itagliàṅ ma anc la schwa /ə/ al pòst dla O e dla E quànd i n gh'àṅ minga 'l asènt insìma. Stésa ròba par la A in fiṅ ad paròla, sèmpar s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma.

Létra IPA Nòta
a /a/
/ə/
a sèmp'r avèrta cuma la a ad pac
in fiṅ ad paròla, s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa
e /ɛ/
/e/
/ə/
cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la e vèrta ad pèt
cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la e saràda ad pét
s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa
i /i/ la s lèś cuma la i ad pir
o /ɔ/
/o/
/ə/
cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la o vèrta 'd òć
cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la o saràda ad mój
s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa
u /u/ u la s lèś cuma la u ad mul
Létra IPA Nòta
b /b/ cumpàgn a 'l Miranduléś
c /ʃ/ o /t͡ʃ/
/k/
se dòp a gh'è na e o na i la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ
in di àtar caś la s lèś cuma la C ad cuc
d /d/ cumpàgn a 'l Miranduléś
f /f/ cumpàgn a 'l Miranduléś
g /ʒ/ o /d͡ʒ/
/ɡ/
se dòp a gh'è na e o na i la s lèś cuma la G ad gir
in di àtar caś la s lèś cuma la G ad gas
h sèmpar muta
j /j/ cumpàgn a 'l Miranduléś
l /l/ cuma la L ad lasa e minga cuma la L ad saŀ
m /m/ cuma la M ad muć e minga cuma la M finàla ad mujàṁ
n /n/ cuma la N ad nóś e minga cuma la N 'd incóra
p /p/ cumpàgn a 'l Miranduléś
q /k/ cumpàgn a 'l Miranduléś
r /ɾ/
/r/
cumpàgn a 'l Miranduléś
s /s/ o /z/ cumpàgn a 'l Miranduléś
/ʃ/ o /ʒ/ la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ prima dna cunsunànta sórda (a part la T) e cuma la GE ad garage prima dna cunsunànta sunòra (a part N · D · R · L)
t /t/ cumpàgn a 'l Miranduléś
v /v/ cuma la V a 'l inìsi ad viṿ e minga a la fiṅ
x /ʃ/ la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ
z /d͡z/
/t͡s/
cuma la Z d'l itagliàṅ zucchero
cuma la Z d'l itagliàṅ ozio
Létra IPA Nòta
gn /ɲ/ cumpàgn a 'l Miranduléś
gl(i) /ʎ/ cumpàgn a 'l Miranduléś
sc(e) / sc(i) /ʃ/ la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ

Al Paternòstar Napulitàṅ[modifica | mudéfica la surzéia]

Chè 'd sóta a gh'è al tèst dal Paternòstar in Napulitàṅ cun la tradusiòṅ in Emigliàṅ (Miranduléś) e in soquànti atri léngui meridiunàli.

Miranduléś Napulitàṅ Calabréś dal nòrd Calabréś dal sud Sicigliàṅ Itagliàṅ Latìn
Pàdar nòstar ch'at sē in dal cēl Pate nuoste ca staje 'ncielo Patre nuorru chi sta ntru cielu Patri nostru chi' si nt'o celu Nunnu nostru, ca inta lu celu siti Padre Nostro, che sei nei cieli Pater noster, qui es in caelis
ch'a sia banadét al tò nóm santificammo 'o nomme tuojo chi sia santificatu u nume tuoio m'esti santificatu u nomi toi mu santificatu esti lu nomu vostru sia santificato il tuo nome sanctificetur nomen tuum
ch'a véggna al tò régn faje vení 'o regno tuojo venisse u riegnu tuoio Mu veni u rregnu toi Mu veni lu regnu vostru Venga il tuo regno Adveniat regnum tuum
ch'a sia fat quél ch'at vō tè sempe c' 'a vuluntà toja se facisse a vuluntà tuoia ù si facissi a voluntà Mu si faci la vuluntati vostra sia fatta la tua volontà Fiat voluntas tua
in sla tèra cum in dal cēl accussí 'ncielo e 'nterra sia nto cielu ca nterra com'esti nt'o celu, u stessa sup'a terra comu esti inta lu celu, accussì incapu la terra come in cielo, così in terra sicut in caelo et in terra
Dà-'s al nòstar paṅ ad tut i dè Fance avé 'o ppane tutt' 'e juorne Ranne oje u pane nuorro e tutti i juorni Dùnandi ped oji u pani nostru e tutti i jorna Dunàtini ogghi lu nostru panuzzu Dacci oggi il nostro pane quotidiano Panem nostrum quotidianum da nobis hodie
pardóna i nòstar dèbit lièvace 'e dièbbete perdunacce i rebita nuorri e' perdùnandi i debiti E pirdunàtini li nostri dèbbiti e rimetti a noi i nostri debiti Et dimitte nobis debita nostra
cuma nuàtar a i perduném a i nòstar debitōr comme nuje 'e llevamme a ll'ate cumu nue perdunammu i rebituri nuorri comu nù nc'i perdunamu ad i debituri nostri comu nuautri li pirdunamu a li nostri dibbitura come noi li rimettiamo ai nostri debitori sicut et nos dimittimus debitoribus nostris
e fà ch'a n caschém minga in dla tentasiòṅ nun 'nce fa spantecà Un ce mannare ntra tentazione Non nci dassari nt'a tentazioni E nun lassàtini cascari inta la tintazziuni E non ci indurre in tentazione Et ne nos inducas in tentationem
ma lìb'r-as dal mâl e llievace 'o mmale 'a tuorno ma liberacce e ru male ma liberandi d'o mali ma scanzàtini di lu mali ma liberaci dal male sed libera nos a malo
Amen. Ammèn. Ammèn. Ammèn. Ammèn. Amen. Amen.

Culegamènt estéran[modifica | mudéfica la surzéia]