De vulgari eloquentia
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Al De vulgari eloquentia (Dascórar bèṅ in léngua vulgàra) 'l è 'n tratâ scrit da Dante Alighieri in léngua latìna fra 'l 1303 e i prim méś dal 1305. Al dascór d'l argumènt dla léngua vulgàra (la léngua druàda tut i dè da 'l pòpul) e 'l è scrit in Latìn parchè 'l è stâ fat e pinsâ par dla gint ch'l'iva studiâ dimóndi.
Al lavōr al n è briśa stâ finî parchè al gh'iva 'd avér-ag quàtar lìbar e minga sōl dū ('l ùltim pò mulâ lè a 'l capìtul XIV).
Argumènt
Dante al s mét a pascàr al vulgàr ad lùstar itagliàṅ, qvél più bèl e dégn 'd èsar druâ cuma léngua par la literadùra. Par lò al vulgàr 'l è cla léngua ch'al putèṅ 'l impàra da la bàila méntar la gramàtica par lò 'l è al Latìn, un quèl fis e 'n artifìsi ch'al n càmbia mai e ch'al và bèṅ sōl p'r i studióś. Lò al preferìs al vulgàr parchè l'è la léngua naturàla, la prima druàda par dascórar in dla vita, sua e di sò letōr. Al vulgàr giùst da sarnìr al sarés qvél bòṅ par dascórar 'd incòsa, da 'l amōr a la guèra.
Par lò al vulgàr ch'al pésca al gh'à da èsar fat bèṅ (par dar lùstar a la léngua), cardinàl (un punt sentràl par tut chi àtar dialét) e regàl e curiàl (bòṅ p'r èsar druâ in dal cōrt e in di tribunài).
Par Dante in alóra i gh'ér'n in Itâglia almànc quatórdas manéri difarénti ad dascórar, quatórdas vulgàr divìś da dū bandi, la dèstra e la sinìstra, da 'l Apenén. Da la banda dèstra lò al gh mét Róma, al ducâ ad Spulēt, la Tuscàna, la Pùglia (ma minga tuta) e la Ligûria (ciamàda da lò Marca Genuéśa). Par cóntar da la banda sinìstra i s càtan cl'atra part dla Pùglia, la Marca Ancunitàna, la Rumâgna, la Lumbardìa e la Marca Treviśàna insém a Venèsia. Al Friûl e l'Ìstria i gh vaṅ sèg méntar la Sicìglia e la Sardàggna i èṅ invéci a dèstra. Tgnénd a drē a 'l difarénsi cichi pò, i vulgàr i sarésan anc da piò e Alighieri al pòrta gl'eśèmpi ad Siéna difarénta d'Arés in Tuscàna e ad Piacénsa e ad Frara in Lumbardìa (i teritòri adès ciamâ emigliàṅ dòp l'ugnòṅ 'd Itâglia na vòlta i éran cunsiderâ lumbàrd, tant che la sità ad Réś in alóra l'éra anc ciamàda Réś ad Lumbardìa). Anc a Bulógna, a sò dita, qvéi dal bōrg ad San Fliś (vèrs Mòdna) i dascurìvan in n'atra manéra rispèt a qvéi dla Strada più granda, quartēr spustâ più a èst.
I sò giudìsi di dialét
Tacànd da 'l capìtul XI dal prim lìbar Dante al dascór di vulgàr ch'l iva studiâ andànd in gir par l'Itâglia e al gh dà i sò giudìsi, da spés sénsa di pēi in sla léngua.
- Rumanàs: i Rumàṅ i preténdan 'd avér-'g al dirìt a 'l prim pòst, prima ad tut chi àtar. Nuàtar a dgém ch'al vulgàr di Rumàṅ (par dir méj, minga vulgàr ma na parlàda daśgustóśa) 'l è al più brut di vulgàr itagliàṅ e 'l è ciàr parchè cumpurtànd-as da gréś cum i èṅ sòlit i pàr'n i più malnét ad tut chi àtar pòpui;
- Ancunitàṅ e Ùmbar: via subìt anc parchè par tōr in gir chi pòpui lè i èṅ stâ fati un muć ad canti ch'i gh daṅ cóntar;
- Milanéś e Bergamàsc: via pur, a gh'è na quàlc canta anc par lōr;
- Istriàṅ: scartâ, cla gint lè la dascór in na manéra cruda, e via anc i campagnōi e i muntanàr, cun tut i asènt lōr;
- Sardagnōl: i Sard i n èṅ minga di Itagliàṅ dabòṅ, dgém ch'i s davśìnan, i n gh'aṅ gnanc un vulgàr suo, i còpian la "gramàtica" cum al simi i tìn'n adrē a 'l óm;
- Sicigliàṅ: séns àtar un vulgàr vàlid, dimóndi puéta braṿ i daśvìnan da là. 'L imperadōr Fedrìg e sò fiōl Manfredi i aṅ fat dimóndi tgnénd a drē a i fat di óm e minga a qvéi dal bèsti. Ma s a pinsém a 'l Sicigliàṅ ch'a vèṅ fóra da la bóca dal pòpul, e 'l è a lōr ch'a gh'ém da tgnir a mènt, a n psém pròpria briśa dir ch'al s mèrita al prim pòst parchè 'l è lènt;
- Pugléś: par la lōr asprésa e par chi gh'è lè davśèṅ (chi sarésan pò i Rumàṅ e i Marchigiàṅ) i dascóran in na manéra bruta e faghénd di śbali. Anc s'al Pugléś al fà scarésa, quàlchidòṅ ch'l àppia fat di quèi vàlid al gh'è ma sōl dastacànd-as da 'l sò vulgàr, cum anc i scritōr Sicigliàṅ, dònca via;
- Tuscàṅ: chi lōr, fóra ad tèsta cun la matéria lōr, i batéś'n al sò vulgàr qvél fat méj, dimóndi óm famóś i al dìśan cuma Guittone, Bonagiunta, Gallo, Mino Mocato e Brunetto, ma 'l sò puéśìi i èṅ munisipàli e minga curiàli. A gh'è da far-'g arbasàr la crésta cun la manéra lōr ad ragiunàr da imbariagòs ma soquànt tuscàṅ, a 'l saém, i aṅ cgnusû un vulgàr ch'al dà luśōr;
- Genuéś: s'i daśmindghìsan la létra "Z" i gh'arévan da dar-ag sù in dal dascórar o catàr un linguàǵ nóṿ. Na parlàda ch'la dróa dapartùt la śéta la n pōl che èsar na parlàda dimóndi dûra;
- Rumagnōl: al gh'à dal paròli tròp fiàpi e quànd i dascóran i pàran tut dal fémni tant ch'a s pōl tōr 'n óm par na dóna anc s'al gh'à na vóś màsćia. Ch'al fat chè al vâl par tut i rumagnōi, specialmènt par qvéi ad Furlé ch'la s cata in dal mèś dla regiòṅ;
- Bresàṅ, Verunéś, Visentîn e Padvàṅ: i gh'àṅ na manéra tròp gréśa ad dascórar, a s fà fadìga a 'rcgnósar quànd l'è na dóna a vèrar bóca;
- Treviśàṅ: chi lōr, cuma i sò vśèṅ Bresàṅ, i tàjan tròp da spés al paròli in fónd e i lèśan la cunsunànta V cuma na F, dgénd, par dir-'n una, «nof» invéci che «nove» e «vif» invéci che «vivo», i èṅ di śbali madurnài ch'a n s psém pròpria briśa cumpatìr-as;
- Venesiàṅ: gnanc lōr i gh'aṅ al vulgàr più bèl;
- Mudnéś e Fraréś: i gh'àṅ 'l àspar di Lumbàrd e par nuàtar a cla gint lè al gh'è armàś adòs da i tèmp in dua i s èṅ misćiâ c'n i Lungubàrd. 'L è par cal mutìṿ lè che Mudnéś, Fraréś e Arśàṅ i n èṅ mai stâ bòṅ ad scrìvar dal pueśìi, p'r al fat ch'i s èṅ abituâ a 'l àspar ch'i gh'àṅ in bóca, specialmènt pò i Parmśàṅ;
- Bulgnéś: a gh'è 'l caś ch'i n sa śbàlian minga qvéi ch'i dìśan ch'al Bulgnéś al sia al vulgàr più bèl anc parchè i tōśan sù e i mìsćian al dóls e al fiàp d'l Imuléś cun 'l àspar di Mudnéś e di Fraréś ch'i gh'èṅ darènt. A prév'n èsar anc 'd acòrd cun qvéi ch'i al batéśan cuma 'l più bèl ad qvéi dal sità ma minga in generàl, anc parchè sinò a n s capìs minga 'l parchè di scritōr cuma 'l grand Guinizelli o anc Ghislieri, Fabruzzo e Onesto i àppian dastacâ la manéra ad scrìvar da la sò léngua;
- Trintèṅ, Lisandrìn e Turinéś: a prés'n anc mucàr-la chè ma s'a 'ndém a védar cum a s dascór in dal sità davśèṅ a 'l èstar 'l è ciàr ch'i sò vulgàr i n èṅ briśa sćèt abàsta, dònca se invéci 'd avér-ag di linguàǵ acsè brut cum i gh'aṅ i gh'n ìs'n invéci un bèl, a n al prés-an gnanc druàr, pròpria parchè 'l è misć e pôc itagliàṅ;