Giovanni Ramusani
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Arzân |
E el gh'conta che in cor sò l'è liberel,
E en pòl miga in cunzinzia assecondèr
La duttrèina di pret pr'el temporèl.
El cunfssor agh rispond chel so' pensèr,
L'è propia addirittura un pchè murtèl,
E s'al n'es pentiss miga el pòl vanzèr
D'frusters' i znocc int el cunfessionel.
Mo', s'al n'es vol pentir, mé el cumpatiss,
Perchè se el temporèl l'é andè a Martera,
La colpa l'é del Sgnor, ch'al l'ha permiss.
Che ciamn' el Sgnor a fèr la confession,
Ch'egh insègnen i dogma e, s'ai impèra,
E l'hann da dèr a lù l'assoluzion!»
12/1897 I -- 24 Mêrs 1898)
Al Giovanni Ramusani (11/10/1851 Rèz - 2 ed maz 1923 Bulògna), inzgnēr ed mistēr e diretòur dal cunsôrsi ed la Bunéfica arṣâna, l'é arcurdê cme satrâj ed la societê dal só tèimp, dimòndi indipendèint da i partî e da la cēṣa, e cm'al pió grând povēta dal dialèt arsân.
L'é cgnusû cun soquânt nòm invintê, cme don Bortlin de la Chervara, e l'Amigh Zresa, druvê int i só scrét. L'é ânca stê per sînch ân l'editòur dal Pruspron, un fòj d'upiniòun quêsi tót scrét da per ló.
La sō ôvra la fà da testimòni al pasâg dal tèimp dal dóca a còl dal règn d'Itâlia, al scòunter tra clerichêl e liberêl, e al ṣvilóp dal sucialîṣem a Rèz.
La só véta
Al Ramusani al nâs a Rèz int al 1851, quând la sitê l'ēra incòra sòta al duchê ed Môdna, da 'na faméja mudèsta ed comerciânt ed smèinti. Só pêder l'ēra 'd râsa muntanêra, di parâg ed Carpnèida (in dó a gh'é incòra la burghêda ed Ramusâna), e só mêdra la gnîva da Calèrn. Int al 1875 al ciâpa 'na lâvrea in inzgnarìa civîl e architetûra a Bulògna, e per tót al rèst dla só véta al srà inzgnēr idrâvlich. Int al 1879 al tōṣ mujēra. Dal 1882 l'é al diretòur d'l ufési dal cunsôrsi ed la Bunéfica arsâna, per còunt ed còla al s'imbârca ânca int óna sèirca[1] ed la stôria e dal lèg antîghi ed la Bunéfica a mân dréta dal Cavo Parmigiana Moglia. Per còst, al dvintarà ânca sôci ed la Regia Deputazione di Storia Patria.
Pulética
Al Ramusâni al s'interesêva dimòndi a la véta pulética ed la só sitê, fîn a mètr insèm un fòj ed crética e sâtra, al "Pruspron". Sibèin ch'al fósa d'avîṣ ch'an gh'présa mìa èser un svilóp materiêl bòun ed durêr sèinsa un impiânt morâl stâgn, e che i problèim ed la societê a gh'es présa gnîr a cò, ânsi, ch'a's gh'ésa da gnîregh a cò préma'd tót cun l'amōr scambièvel di óm e di elemèint ed la societê istèsa[2] (al clâs)[3], l'é sèimper stê d'un pinsêr trôp indipendèint, ed manēra che, in c'al perèiod ed divisiòun fanâtichi, l'é stê tgnû cme masòun e socialésta da i clerichêl e invicivêrsa. L'armâgn famòuṣa 'na figûra publichêda[4] int al fòj "Il reggianello" dal 1882, in dó e'l fân vèder cme un balarèin da côrda cun óna pêrdga balansêda da un diêvel e da 'na cròuṣ.
Int al 1896 l'é entrê int al conséli dla cmóna ed Rèz drē al séndech Igino Bacchi. Int al 1899 però la fó la vôlta di socialésta de dvintêr padròun ed cà, e còsta l’é stêda 'n’e-sperjînsa che la sgné dimòndi al Ramusani (l'à scrét pió d'un sonèt sòuvra l'argumèint); gnân per còl l’é intrê in cunséli cun la minurânsa.
L'ôvra
La puveṣèia dal Ramusani an l'ēra mìa fâta, in generêl, pr'al grân póblich, mó pr'al gîr di só amîgh i pió bòun. I só scrét, fōra dal Pruspron, dal ciàcer dla Sgnòura Margarètta, e ed pôch êter, n'în mìa stê publichê préma ed la só môrt. Tót al só nôti j în stê tgnûdi da cât da i só fiō e anvō; óna préma cernîda l'é stêda fâta cun l'aiót dal cumendatòur Natale Prampolini int al 1923, mó al cumpuṣisiòun cun atâch persunêl (spēce còli ed crética dûra vêrs gînta incòra al mònd) j în stêdi lasêdi fōra. La pió pêrta di scrét la fó cupiêda dal fiōl inzgnēr Alberto in trî quadêren int al 1945, ch'în stê al fundamèint dal racôlti ch'în gnû dôpa. A pès e pcòun, i scrét j în gnû fōra int i ân segvèint, mó la sistemasiòun cumpîda l'é stêda fâta da Ugo Bellocchi per la pêrt crética (1966) e da Ercole Camurani per i tèst (1978). Dal novèmber dal 2006, tót al materiêl al‘s pól catêr adèsa int la racôlta "Giovanni Ramusani" ed la bibliotēca Panizzi ed Rèz.
I scrét ed Ramusani j în quêṣi sèimper in dialèt, mó, a secònd dal persunâg ch'al‘s egh metîva int i pâgn, pr'esèimpi don Bortlin o l'amigh Zresa, al Ramusani al pêrla 'na râsa ed léngva muntanêr, d'in dó'l gnîva, o ed la sitê. La só vèina la gh'a permès ânca ed fêr l'imitasiòun dal dialèt dal tèimp di abrèj dal ghèt, cun al só parôli scurtêdi e al só zeta. Al fîn ed la poveṣèja dal Ramusani l'é sèimper a ludêr al bòun sèins dal pôpol, cme la fós la strêda mèistra per la mûrel. L'avtòur al tōṣ in gîr, sèinsa èser brósch, i difèt dal pupulèin arṣân, e, int al mèinter, ânca quî ch'e pèinsen ch'al sìa da mēno ed la "bòuna societê".
Al fòj "Pruspron"
E, a cor alzer, ed la speranza al ragg,
Alla lotta incruenta em cazzé in mezz;
E veins da Vù, boun Sant, e po' e ve dzè:
Ispirèm Vù e lassèm fer a me. [...]
E me, bestia, zuccon, e temerari,
J'ho zighè, protestè, contra a sti vizzi,
J'ho avù al curagg ed dir (guerda ech sumari!)
Che condusiven Rezz in prezipizzi;
E in cumpeins del më predich da bruntlon,
J'ho avù di s'ciffl' e del maledizion.
Cherdï, al me Sant, che bsogna esser gabbian,
Propria dimondi, e miga un brisinenin,
A vleir, cmè mè, drizzèr el gamb ai can,
Oppursia pistèr l'acqua al gallein:
Se però dop al secch a vìn al piover,
Anch la mina, s'l'è pina, la va d'sover
E me en ho pin el bregh propia da bon ...»
Int al 1877 al Ramusani l'à'vû l'idèia ed mèter fōra un fòj ed sâtra in dialèt per fêr cgnòser al só upiniòun sōvra la véta pulética ed Rèz, e per dîr la sōva di fât pió impurtânt. L'é acsé ch'al dé véta al "Pruspron, giurnel senza preteis"[5], dal 7 ed setèmber 1877 al prém d'utōber 1882[6], quând, dōpa 218 nómer, l'à tgnû sarêr só butèiga per vìa dal nōv incâregh a la Bunéfica. Al "Pruspron" l'à publichê ânca dó lunâri, int i ân 1878[7] e 1880[8]. Ste giurnêl al gh'à avû un quèlch sêgvit d'upiniòun, e l'é stê d'inspirasiòun a 'na mócia d'êter giurnêl satîrich, che campêven despès mìa tânt, gnû fōra a Rèz fîn a la guèra dal quéndeṣ-deṣdôt.
Al Ramusani al scrivîva al "Pruspron" squêṣi tót da per ló, cun l'aiòt secondâri ed dó amîgh, l'avuchê Borciani e al sgnòur Rinaldini. I pès pió bèl j ēren i sunèt ed l'amig Zresa e al tirêdi in sestèini ed Pruspron a sugèt ed la véta ed la sitê (tóti dō nòm invintê ed Ramusani). Bèin ch'an'gh ésen mìa un grând valòur artéstich, ste compoṣisiòun j în óna testimuniânsa ed la véta a Rèz int al finîr d'l otsèint.
Al ciâcer dla sgnòura Margarèta
Al prém stôri ed la sgnòur Margarèta j în nasûdi dôpa che Alfredo Testoni l’à dê, a Rèz, letûra di só sunèt (in bulgnèiṣ) ed la "Sgnera Cattereina e del ficaresta". La préma pêrta, El Ciàcer dla sgnòura Mergaretta cun la sgnòura Rusèina, l'è stêda publichêda per beneficèinsa int al 1901.[9]. Un sègvit l'é gnû fōra int al 1921, cun al tétol La Giustèzia. La Sgnoura Margaretta e la Sgnoura Ruseina[10], 'na sôrta de stós stra la giustésia uficiêl ed al bòun sèins dal pôpol. Di êter scrét, cme i Bruntlisem dla Sgnòura Mergarètta cun la Sgnòura Ruseina an j în mìa stê publichê dal Ramusani vivèint.
Ste stôri in sonèt j în di ritrât da bûrla ed la véta a Rèz ai prém dal novsèint. J în squèṣi un discórer da per lē ed la sgnòura Margarèta, 'na macèta malvòuna e chegadóbi sòuvra tót i gvêren, ch'la's fîda sōl dal bòun sèins dal pôpol. La Margarèta la câta masmamèint da dîr sòuvra al ṣguâst e sòuvra'i cuntadèin ch'e vōlen fêr i sitadèin (un vèc adêṣi ed la sâtra dal pôpol, cme pr'i lunâri ed Sandròun, e la bruntèla drē a la nōva burgheṣèia (di vilân ch'j ân fât i sôld) e a la rèiṣa ed la vècia nobiltê. La gh'à da dîr só ânca cun la cēṣa dal tèimp.
I chês del Congregasiòun
Ch'el g'ha domilla franch int el cassett,
Ai depon da n'amigh, ch'el gh'imprumett
D'restituirghi seinza provvigion.
Ma l'amigh, ch'l'è un sgnurazz propia da bon,
E el sa che i sold en gh'farann mai difett,
Ai presta a d'j'etr, e ai fa fruttèr el sett,
E el dà indrè el capitèl a la stagion.
An omnia bene? -- Optime, e rispond!
Però d'Amilcar, seinza fergh ingiuria,
An s'è mai vist un mèrel più rotond.
Ma in mezz el cojonisem, meno mel,
Ch'an j'ha depositè int la nostra Curia,
Ch'an vdiva più nè frutt nè capitèl!»
5/1900 II -- 29 Desèmber 1899)
I "Ches del Congregazioun" j în óna racôlta ed sunèt che trâten ed prublēma ed murêl. Sti "chêṣ" j'ēren[12] publichê, in latèin, int al "Kalendarium" ed la cēṣa arsâna e i prēt e'gh îven da studiêri e da mèter in chêrta al lōr solusiòun e preṣentêri int al j-adunânsi apôsta, al "congregasiòun di chêṣ", óna vôlta al mèiṣ. Al Ramusani al's dvirté, int j ân (1898-1904) e (1910-1914), a cumprêr al Kalendarium e a strolghêr al só solusiòun in fòurma ed sunèt in dialèt; soquânt j în incō difécil a capîres, per via ed riferimèint a fât, cristiân e custóm dal só tèimp. Al solusiòun dal Ramusani, scréti da un prēt muntanêr invintê, Don Bortlin de la Chervara[13], e vōlen spònder quânt j în sèinsa sûgh st'arvujadûri in latèin ed fròunt al bòun sèins dal pôpol[14].
I prém treintôt j în stê publichê[15] da don Giulio Ramusani int i ân ssânta, ch'l'à ânca catê i só chès cumpâgn in latèin int al "Kalendarium Regii Lepidi". La sèirca l'é stêda purtêda in fònda in "Giovanni Ramusani -- Opere" d'Ercole Camurani, e adèsa en j în cgnusû 180, e sōl dû armâgnen sèinsa acumpagnamèint.
La léngva druvêda l'é, despèss, un dialèt muntanêr, ché "Don Bortlin", e al stès Ramusani, j în òm ed muntâgna; mó a'gh é ânca di sunèt in dialèt ed la sitê. In ste composisiòun, al Ramusani al's môstra tachê a la realtê quând al cûnta i personâg e i só difèt, mó idealésta pr'al propôṣit murêl.
Al poveṣéj in ghèt
Ricordi el gran Morèno[16] Padovan,
Un cazzon de zapiènza tanto fatt,
Ce ze parlava, no parlava invan!
Z'èra al tèmpo, ricòrdi de quel matt
Che zbalottava al mond con li zo man!
Parli de Bonapart, che a tutt i patt
-- L'è al Mezzìa, -- dizéven i mondan!
Ma a pronunziarz Padovan zollezità,
Rizpóz: Pól èzzr' e nò pól ézzr', o almèno,
Pól darz e nò pól darz; ma ze zarà,
Vederèmma!... E ze vizt. Alla malóra
Ze n'andò Bonapart, ma el gran Morèno,
Ze no fuzz mort, al ghè zaria ancóra.»
Al gran Morèno Padovan!,
26 desèmber 1894.)
Al poveṣéj In ghètt l'é 'na racôlta scréta tr'al 1889 e al 1901, e a's trâta ed stôri ed véta di abrèj int al ghèt ed Rèz[17]. Bèin che ste stôri j âbien fât nâser dal cômdi spiegasiòun rasésti[18] dôp la môrt dal Ramusani, an gh'é mìa dla tégna int al só parôli, mó sōl la stèsa spînta a fêr dla sâtra ch'l'îva bèle mustrê vêrs i só êter cunsitadèin. La léngva druvêda l'é 'na tôta in gîr dal dialèt di abrèj, cun al só parôli scurtêdi e n'infilêda ed zeta ch'l'an finés pió, e cun la só arviṣèria ai dialèt dal Vènet. E's câten ânca dimòndi pâroli speciêl dal ghèt, ch'j în un armes'ciânsa ed léngva abrèa e dialèt arṣân, per vìa dal destâch culturêl dal dòu comunitê.
Êter scrét
L'ôvra dal Ramusani la va avânti cun óna mâsa di êter scrét mēno impurtânt e famōs. A vêl la pèina arcurdêr quisché:
- El raritè ed Rèzz, l'é la stôria d'un muntanêr ch'al travêrsa Rèz cun ûn ch’egh fà da guîda intânt che chilōr dû e fân cgnòser i só giudési e e tōṣn in gîr la sitê e i só abitânt cun di oservasiòun mìa prôpia ispirê da un atacamèint pateriôtich a la só tèra.
- Sòquant campètt de storia arsana, l'é 'na spiegasiòun ed la stôria arṣâna, mèṣa da bòun e mèṣa per sâtra, cuntêda dal povēta in persòuna.
- La dònna in dal vècc testameint, j în di sunèt in libertê per fêr réder ch'e pârlen dal dòni impurtânti[19] ed la Bébia.
- Óna sfîlsa ed cumpuṣisiòun per prémi mèsi, nômini in parôchi e spuṣalési (cme l'ēra custóm int al só perèiod). A's pōl arcudêr còla per don Feliz Tundel[20], e còla per don Ânzel Spadòun[21].
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Giovanni Ramusani -- Opere, mèsi insèm da Ercole Camurani, Bizzocchi, Rèz, 1978 (al prém léber) e 1980 (al secònd léber). Al têrs al gh'îva da èser publichê l'ân dôpa, e da muciêr di pusébil scrét scgnusû dunê dai letòur, mó an l'é mâi rivê.
- Il «volgare» reggiano. Origine e sviluppo della letteratura dialettale di Reggio Emilia e Provincia, Ugo Bellocchi, Rèz, Poligrafici, 1966. Al Ramusani 'l'é cuntê int al secònd léber, a pâg. 117-162.
- Giovanni Ramusani, poeta dialettale reggiano, Reto Bezzola, Gazzetta di Reggio, 30 avrîl 1959.
- Poesie dialettali di Giovanni Ramusani, scelte dai figli [...], trêdi insèm dal comendatòur Natale Prampolini, cun capèl ed Naborre Campanini, Tip. Artigianelli, Rèz, 1923. Stampê ed nōv dal cèinter pr'i stódi sōvr'al dialèt arsân d'Albinea, cun capèl d'Ugo Bellocchi, Tecnograf, Rèz, 2004.
- Inventâri dla racôlta "Giovanni Ramusani", int la bibliotēca Panizzi ed Rèz.
(manca):
- ↑ Liber proclamatum Castri Sancti Pauli (1597-1674), G. Ramusani, Rèz, 1891.
- ↑ Ricordando il cav. Ing. Giovanni Ramusani, A. M. "Giornale di Reggio", 2 mâṣ 1924.
- ↑ L'ēra dòunca 'na râsa ed sucialèsta utopèsta, cme la Virginia Guicciardi Fiastri.
- ↑ Un famoso equilibrista, Pappafredda, int "Il reggianello", p.2, 9 avrîl 1882, Rèz.
- ↑ Al nòm Pruspron l'à tôt l'idèja dal sânt prutetòur ed Rèz, Sân Prôsper, opór da un brilânt e cgnusû viturèin dal tèimp.
- ↑ A gh'é ânca un vulantèin: Pruspron. Supplemèint a l'ultom numer. Tipografèia d'Tursan e C., Rèz, 21 fervêr 1886.
- ↑ Lunari ed Pruspron, per l'ann 1878. Tipografèia d'Tursan e C., Rèz, 1878, pp.78.
- ↑ Lunari ed Pruspron, per l'ann 1880. Tipografèia d'Tursan e C., Rèz, 1880, pp.70, cun quâter têvli ed partidûra ed mûṣica.
- ↑ El Ciàcer dla sgnòura Mergaretta cun la sgnòura Rusèina. G. Ramusani, Tip. Ditta G.Bertani, Rèz, 1901, pp.79.
- ↑ La Giustèzia. La Sgnoura Margaretta e la Sgnoura Ruseina, G. Ramusani, pp.255-262, in STUDI di Storia, di Letteratura e d'Arte in onore di Naborre Campanini. Coop. Lavoranti Tipografi, Rèz, 1921. I 50 sonèt j în spartî in trèi pêrt: La ca'ed Don Znèiver, La blisghèda dla Mariana e L'esercézzi arbitrari dla medseina.
- ↑ Al só chêṣ l'é: Amilcar deponit apud Plinium, libellas bismille, hoc pacto ut eas post duos annos restituat, nihil petens. Plinius qui dives est valde, et pecuniam sibi creditam omni modo potest securam facere, eam dat mutuo septem per centum, accipiens ob oculos, habens periculum sortis. Biennio elapso, pecunia cum suo fructu restituitur, et a Plinio Amilcari datur, fructu sibi retento. Quaer.: An omnia bene? (Primus Franciosi Arc.)
- ↑ Sta spiegasiòun ché la vîn da la nôta ed Don Giulio Ramusani in cò al só ciclostilê dal 1960.
- ↑ Chervàra (Crovara in italiân) l'é int la cmóna ed Vèt.
- ↑ L'Imprimatur di chêṣ l'al dà al Bonus Sensus Episcopus.
- ↑ Poesie dialettali di Giovanni Ramusani da «I ches dal Congregazioun».
(Mès insèm da) Don Giulio Ramusani, Rèz, 1960, pp.64. Pôchi côpi ciclostilêdi, fōra marchê. - ↑ Morèno al vōl dîr rabèin.
- ↑ Dintōrn'a vìa Monzermòun e vìa ed l'Âquila.
- ↑ Al dîṣ, al Reto Bezzola, int al tèimp dal fâsio (1925): «Gli ebrei di Reggio erano una classe che al buon senso di Giovanni Ramusani più di tutte le altre doveva fornire materia di satira. [...] Certe qualità della razza ebraica come la sua avarizia ed avidità, la sua codardia non potevano quadrare all'ideale sano e sereno che egli aveva dell'uomo. Egli, sobrio e contento, non comprende questa sete e passione del guadagno. [...]».
- ↑ Eva, Rebecca, Rachele e Lia, Thàmar, Ruth, Bethsabea, Giuditta, Abigaille, Asenèth, Sara di Raguel, Sara d'Aràm, Abisag, Agar, Gòmer
- ↑ Quand Don Feliz Tundel l'andèva pârroch a Canossa, G. Ramusani, 25 novèmber 1900, Rèz.
- ↑ Ch'l'é dvintê, pió têrd, al pió famōṣ arètich ed la stôria dla cēsa arṣâna.