Galàna

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

«

La galàna un dè l'à dit a Zeus: „A vój na cà tuta par mè, in manéra ch'a gh pòsa gnir dèntar sōl chi dig mè!“. Zeus al gh'à dit: „'T avrà na cà par tò cònt, ma ta gh purà 'ndràr dèntar sōl tè!“.»

(Esopo)

La Galàna (tartaruga o testuggine in italiàn) l'è 'n rètil ch'al fà part d'l órdan dal Testudines o Chelonia, cun un gus in sla schina, dit carapàs, da in dua i vènan fóra sōl tèsta, cóa, bras e gambi. La part ad sóta dal gus invéci al s ciàma piastròṅ.

A gh'è tri categurìi ad galàni: qvéli ch'i vìvan in dal mâr (e ch'i gh'à dal pini a 'l pòst di bras, cuma la Caretta caretta), qvéli ch'i vìvan in di fiùm e in di lâg (cuma la Emys orbicularis) e qvéli ad tèra (cuma la Testudo hermanni). Al primi dū bèsti i èṅ carnìvuri méntar quéli ad tèra i scàmpan magnànd sōl di vegetài.

Descrisiòṅ

Al galàni ch'i vìvan in dl'àqua i màgnan da tut, i sarnìsan da piò la carna quànd i èṅ śóvni ma in séguit i pàsan a i vegetài. I pōlan magnàr anc di pés, dla latùga, di radét e fruta di bòsc (ch'la n farménta minga durànt la digestiòṅ). Cal bèsti chè i gh la càvan a tucàr i 8 chilómetar a l'óra. In gènar i masć i gh'aṅ na cóa dimóndi più lunga dal fémni e anc dagl'ungi più grôsi. Cuma tut i rètil i gh'aṅ al sangṿ fréd e i gh'aṅ biśógn ad tōr al sōl. I tìran al fiâ fóra dl'àqua avénd-ag i palmòṅ. Al fémni i làsan i sò óṿ sóta la sàbia in du i èṅ nadi anca lōr e pò in tórnan in mâr.

Al galàni dal tèra i màgnan invéci sōl vardùra, fruta e càctus e i gìran dimóndi piàṅ, tant che dal nòstri bandi a s diś "andàr dal pas dla galàna" par dir che òṅ 'l è lènt. La pōl scampàr ssant'an o anc da piò, ma in gènar la riva a trént'an. La gh véd dimóndi bèṅ e l'è bòna 'd arcgnósar anc al parsòni e i pòst, invéci 'l udî 'l è quél ch'l è. In Aṿtòṅ i śmétan ad magnàr par vudàr ad budèli par pò andàr in letàrg vèrs Nuvémbar o Dicémbar. I pònsan sót 'd tèra: sinc grad l'è la temperadùra più giùsta par lōr, s'a gh'è più fréd i rìsćian ad murìr o ad patìr di dan a 'l sarvèl, s'a gh'è più cald i n gh la càvan minga a durmìr e i pōlan finìr al gras prima dal tèmp.

Soquànt categurìi ad galàni (cuma la Caretta caretta ch'la viṿ in di nòstar mâr o la Testudo hermanni) i èṅ in perìcul 'd estinsiòṅ e i èṅ prutèti acsè par la léǵ e par la Cunvensiòṅ ad Bèrna.