Versione delle 14:09, 27 Avr 2009

Bêrgum (Bergamo in itagliàn, Bergum in lunbèrd ed Milàn; Wälsch-Bergen in tudàssc antîg; Bergomum in latén) l'è una zitè ed la Lunbardî, capitèla d'la só pruvénzia, e la gh'à 116.510 abitànt (2004). La zitè l'è mesdè in dåu pèrt: Zitè Èlta, ch' l'è la pèrt pió vècia e la Zitè Bâsa.

Stòria

Del prinzéppi a la Cmónna

Bêrgum l'è nèda dal XII sècol prémma 'd Crésst, in cal tänp, dî lîgur i avêven fundè Barra, indovv incû a gh'è la Fara de Sità Ólta. In dal VI sècol prémma 'd Crésst i Etróssch e po i Gâl i àn conquistè Barra, e i l'àn ciamè Bêrgum. Bêrgum a l' vôl dî "qué (hem) in vatta i mónt (Berg)" e anch'incû i Bergamâsch i ciâmen la låur zitè come 2500 ân fà, quand i êren rivè i Gâl Cenomani.

In dal II sècol prémma ed Crésst, i Romàn i àn conquistè Bêrgum e i l'àn ciamè Bergomum. Int'al 49 dåpp Crésst, tótt i bergamâsch i êren dvintè zitadén ed Råmma, pr'una làzz fâta da Giulio Cesare.

Int'al V sècol a gh'è l'invasiån dî bârber. Int'al VI sècol i lungubèrd i s fairmen int'la zitè.

Int'al IX sècol Bêrgum l'è una pèrt d'l'Inpêr 'd Carlo Magno, e al vàsscuv al raggna int'la zitè.

Cmónni lébbri

Int'al XI sècol i zitadén i fàn lêga e métten só un parlamänt zitadén, che la tâca a gvarnèr la cmónna da par lî. I tâchen bèli ad avairn só con Brèsa.

Dal 1165 Bêrgum la fa pèrt d'la Lêga Lunbèrda, cånter Federico I, insamm a 16 zitè d'la Lunbardî col Zuramänt ed Pontida. Dal 1184 al Bèrbaråssa l'èntra a Bèrghem, salutè da la zänt.

A la fì del XII sècol cumensa a furmàs la sità basa e l'è cüstrüit ol palàss de la régiù. Po a Bêrgum gh'è di beghe fra i Guelfi e Ghibellini, i Colleoni in di guelfi e i Suardi in di ghibellini. Al guèr stral dåu famàj i tàchen coi Suardi chi vénzen i Visconti ed Milàn. Int'al 1335 i tôlen al castèl ed san Vile.

I milanîs e la Repóbblica venezièna

La zitè l'è conquistè dai Malatesta dal 1407 e dåddg' ân dåpp, Filippo Maria Visconti al guida una riòlta 'd ghibelén.

Dal 1428 Bèrghem la va såtta a la Repóbblica Venezièna, ch'la fà tirèr só i Müraine, e dal 1437 Filippo Maria Visconti al tôl Bèrghem mo Bartolomeo Colleoni la dà indrî a la Repóbblica.

Dal XVI sècol Bèrghem l'è conquistè dåu vôlt dai Franzîs e sèt vôlt dai Spagnôl. La Repóbblica la tâca a fèr tirèr só äl mûr dal 1561.

Dal 1630 la pèst e la fâm i cåppen pió 'd 10000 cristiàn.

Da Napoleån a l'Itâglia Uné

A la fén dal XVIII sècol a l'è trè só al Sentierù. Int'al 1796 i suldè rivoluzionèr franzîs i äntren a Bêrgum e i strôlghen la Repóbblica Bergamâsca che la finéss col trattato di Campoformio dal 1797. Int'al Congresso di Vienna Bêrgum la finéss såtta l'Austria cme tota la Lunbardî e al Vènet.

Dal 1837 l'è creè la Pórta Nôva e al vièl Vittorio Emanuele II. Dal 1848 Bêrgum la fa cme Milàn int'äl Sèt dé. Al treno al rîva a Bêrgum dal 1857.

L'8 ed zóggn dal 1859 Giuseppe Garibaldi al dgé cazèr vî i tugnén d'l Austria da Bêrgum. Pórta San Luränz l'è stè ciamè Pórta Garibaldi. L'ân dåpp 178 bergamâsch i êren parté int'la Spediziån dî Méll insamm a ló.

Dal 1872 la cmónna l'è spustè int'la Zitè Bâsa, dal 1887 i tachen a viazèr äl funivî. Dal 1901 câzen zå äl Müraine.

XX sècol

Int'la prémma guèra mundièl di mondi 'd bergamâsch i vân in guèra.

Int'la Secånda guèra mundièl Bêrgum l'è mia stè bunbardè.

Dal 1958 Angelo Roncalli l'è pèpa.

Dal 1972 i fàn l'aeropôrt a Ôri al Sêri e dal 1985 int'i Sbdèl Riuné Riuniti i trapiànten al prémm côr. A Bêrgum as dscårr al dialatt bergamâsch.

Zitè Èlta

Zitè Èlta l'è la pèrt medievèl 'd Bêrgum, prutèta dal mûra venezièni dal XVII sècol.

La pèrt pió cgnossó d'la Zitè Èlta l'è la Piâza Vècia col Palâz d'la Rasån, al Campanîl ch'äl 22 al sånna bän 130 vôlt la canpèna, ch'onna vôlta al vrêva dîr ch'äl pôrt d'la zitè i s srèven. In Piâza Vècia a gh'è anca la bibliotéca 'd Bêrgum, ciamè "Angelo Maj".

Da l'ètra pèrt ed Piâza Vècia a gh'è al Dòm, la Capèla dal Coliù pinsè da l'architatt Giovanni Antonio Amadeo con dänter la tånba dal Bartolomeo Colleoni, al (battistero) e la cîsa ed Santa Maria Maggiore. L'ûltma cîsa, che l'è mia dal vàsscuv, la gh'à di séggn ed totti äli êpoch.

Via Colleoni, ch'i Bergamâsch i ciâmen "Corsaröla", la va da la Piâza Vècia a la Piâza d'la Zitadèla e la vî däl butaig.

Zitè vècia

Zitè vècia
Véssta
Porta Nôva & Zitè Èlta

@@ Riga 1: / Riga 1: @@
 {{Variant|BLG}}
-'''Bèrghem''' (''Bergamo'' in [[itagliàn]], ''Bergum'' in [[lunbèrd|lunbèrd ed Milàn]]; ''Wälsch-Bergen'' in tudàssc antîg; ''Bergomum'' in [[latén]]) l'è una zitè ed la [[Lunbardî]], capitèla d'la só pruvénzia, e la gh'à 116.510 abitànt (2004). La zitè l'è mesdè in dåu pèrt: [[Zitè Èlta]], ch' l'è la pèrt pió vècia e la [[Zitè Bâsa]].
+'''Bêrgum''' (''Bergamo'' in [[itagliàn]], ''Bergum'' in [[lunbèrd|lunbèrd ed Milàn]]; ''Wälsch-Bergen'' in tudàssc antîg; ''Bergomum'' in [[latén]]) l'è una zitè ed la [[Lunbardî]], capitèla d'la só pruvénzia, e la gh'à 116.510 abitànt (2004). La zitè l'è mesdè in dåu pèrt: [[Zitè Èlta]], ch' l'è la pèrt pió vècia e la [[Zitè Bâsa]].
 =Stòria=
 ==Del prinzéppi a la Cmónna==
-Bèrghem l'è nèda dal XII sècol prémma 'd [[Crésst]], in cal tänp, dî lîgur i avêven fundè ''Barra'', indovv incû a gh'è la ''Fara de Sità Ólta''. In dal VI sècol prémma 'd [[Crésst]] i [[Etróssch]] e po i [[Gâl]] i àn conquistè Barra, e i l'àn ciamè '''Bèrghem'''.
+Bêrgum l'è nèda dal XII sècol prémma 'd [[Crésst]], in cal tänp, dî lîgur i avêven fundè ''Barra'', indovv incû a gh'è la ''Fara de Sità Ólta''. In dal VI sècol prémma 'd [[Crésst]] i [[Etróssch]] e po i [[Gâl]] i àn conquistè Barra, e i l'àn ciamè '''Bêrgum'''.
-Bèrghem a l' vôl dî "qué (hem) in vatta i mónt (Berg)" e anch'incû i Bergamâsch i ciâmen la låur zitè come 2500 ân fà, quand i êren rivè i Gâl Cenomani.
+Bêrgum a l' vôl dî "qué (hem) in vatta i mónt (Berg)" e anch'incû i Bergamâsch i ciâmen la låur zitè come 2500 ân fà, quand i êren rivè i Gâl Cenomani.
-In dal II sècol prémma ed Crésst, i [[Romàn]] i àn conquistè Bèrghem e i l'àn ciamè ''Bergomum''. Int'al [[49]] dåpp Crésst, tótt i bergamâsch i êren dvintè zitadén ed [[Råmma]], pr'una làzz fâta da [[Giulio Cesare]].
+In dal II sècol prémma ed Crésst, i [[Romàn]] i àn conquistè Bêrgum e i l'àn ciamè ''Bergomum''. Int'al [[49]] dåpp Crésst, tótt i bergamâsch i êren dvintè zitadén ed [[Råmma]], pr'una làzz fâta da [[Giulio Cesare]].
 Int'al V sècol a gh'è l'invasiån dî bârber. Int'al VI sècol i lungubèrd i s fairmen int'la zitè.
-Int'al IX sècol Bèrghem l'è una pèrt d'l'Inpêr 'd [[Carlo Magno]], e al vàsscuv al règna int'la zitè.
+Int'al IX sècol Bêrgum l'è una pèrt d'l'Inpêr 'd [[Carlo Magno]], e al vàsscuv al raggna int'la zitè.
 ==Cmónni lébbri==
 Int'al XI sècol i zitadén i fàn lêga e métten só un parlamänt zitadén, che la tâca a gvarnèr la cmónna da par lî. I tâchen bèli ad avairn só con [[Brësa|Brèsa]].
-Dal [[1165]] Bèrghem la fa pèrt d'la [[Lêga Lunbèrda]], cånter [[Federico I]], insamm a 16 zitè d'la [[Lunbardî]] col [[Zuramänt ed Pontida]].
+Dal [[1165]] Bêrgum la fa pèrt d'la [[Lêga Lunbèrda]], cånter [[Federico I]], insamm a 16 zitè d'la [[Lunbardî]] col [[Zuramänt ed Pontida]].
 Dal [[1184]] al [[Federico I|Bèrbaråssa]] l'èntra a Bèrghem, salutè da la zänt.
-A la fì del XII sècol cumensa a furmàs la sità basa e l'è cüstrüit ol palàss de la régiù. Po a Bèrghem gh'è di beghe fra i [[Guelfi]] e [[Ghibellini]], i Colleoni in di guelfi e i Suardi in di ghibellini. I guère fra le dò famèe i cumensa co i Suardi chi èns, üdacc di [[Visconti]] de [[Milàn|Milà]], ma in di agn chi vè dopo, la guèra la à innante. In del [[1335]] i fénes ol castel de san Vile.
+A la fì del XII sècol cumensa a furmàs la sità basa e l'è cüstrüit ol palàss de la régiù. Po a Bêrgum gh'è di beghe fra i [[Guelfi]] e [[Ghibellini]], i Colleoni in di guelfi e i Suardi in di ghibellini. Al guèr stral dåu famàj i tàchen coi Suardi chi vénzen i [[Visconti]] ed [[Milàn]]. Int'al [[1335]] i tôlen al castèl ed san Vile.
 ==I milanîs e la Repóbblica venezièna==
@@ Riga 33: / Riga 33: @@
 ==Da Napoleån a l'Itâglia Uné==
-A la fén dal XVIII sècol a l'è trè só al ''Sentierù''. Int'al [[1796]] i suldè rivoluzionèr franzîs i äntren a Bèrghem e i strôlghen la [[Repóbblica Bergamâsca]] che la finéss col [[Tratè ed Campoformio|trattato di Campoformio]] dal [[1797]]. Int'al [[Congresso di Vienna]] Bèrghem la finéss såtta l'[[Austria]] cme tota la [[Lunbardî]] e al [[Vènet]].
+A la fén dal XVIII sècol a l'è trè só al ''Sentierù''. Int'al [[1796]] i suldè rivoluzionèr franzîs i äntren a Bêrgum e i strôlghen la [[Repóbblica Bergamâsca]] che la finéss col [[Tratè ed Campoformio|trattato di Campoformio]] dal [[1797]]. Int'al [[Congresso di Vienna]] Bêrgum la finéss såtta l'[[Austria]] cme tota la [[Lunbardî]] e al [[Vènet]].
-Dal [[1837]] l'è creè la ''Pórta Nôva'' e al vièl [[Vittorio Emanuele II]]. Dal [[1848]] Bèrghem la fa cme [[Milàn]] int'äl [[Sèt dé]]. Al treno al rîva a Bèrghem dal [[1857]].
+Dal [[1837]] l'è creè la ''Pórta Nôva'' e al vièl [[Vittorio Emanuele II]]. Dal [[1848]] Bêrgum la fa cme [[Milàn]] int'äl [[Sèt dé]]. Al treno al rîva a Bêrgum dal [[1857]].
-L'[[8 ed zóggn]] dal [[1859]] [[Giuseppe Garibaldi]] al dgé cazèr vî i tugnén d'l Austria da Bèrghem. ''Pórta San Luränz'' l'è stè ciamè ''Pórta Garibaldi''. L'ân dåpp 178 bergamâsch i êren parté int'la Spediziån dî Méll insamm a ló.
+L'[[8 ed zóggn]] dal [[1859]] [[Giuseppe Garibaldi]] al dgé cazèr vî i tugnén d'l Austria da Bêrgum. ''Pórta San Luränz'' l'è stè ciamè ''Pórta Garibaldi''. L'ân dåpp 178 bergamâsch i êren parté int'la Spediziån dî Méll insamm a ló.
 Dal [[1872]] la cmónna l'è spustè int'la Zitè Bâsa, dal [[1887]] i tachen a viazèr äl funivî. Dal [[1901]] câzen zå äl ''Müraine''.
@@ Riga 44: / Riga 44: @@
 Int'la [[prémma guèra mundièl]] di mondi 'd bergamâsch i vân in guèra.
-Int'la [[Secånda guèra mundièl]] Bèrghem l'è mia stè bunbardè.
+Int'la [[Secånda guèra mundièl]] Bêrgum l'è mia stè bunbardè.
 Dal [[1958]] [[Pèpa Zvân XXIII|Angelo Roncalli]] l'è [[pèpa]].
-Dal [[1972]] i fàn l'aeropôrt a [[Ôri al Sêri]] e dal [[1985]] int'i Sbdèl Riuné Riuniti i trapiànten al prémm côr. A Bèrghem as dscårr al dialatt [[bergamâsch]].
+Dal [[1972]] i fàn l'aeropôrt a [[Ôri al Sêri]] e dal [[1985]] int'i Sbdèl Riuné Riuniti i trapiànten al prémm côr. A Bêrgum as dscårr al dialatt [[bergamâsch]].
 ==Zitè Èlta==
-Zitè Èlta l'è la pèrt medievèl 'd Bèrghem, protegida di müra venessiane del XVII sècol.
+Zitè Èlta l'è la pèrt medievèl 'd Bêrgum, prutèta dal mûra venezièni dal XVII sècol.
 La pèrt pió cgnossó d'la Zitè Èlta l'è la ''Piâza Vècia'' col ''Palâz d'la Rasån'', al ''Campanîl'' ch'äl 22 al sånna bän 130 vôlt la canpèna, ch'onna vôlta al vrêva dîr ch'äl pôrt d'la zitè i s srèven.
-In Piâza Vècia a gh'è anca la bibliotéca 'd Bèrghem, ciamè "[[Angelo Maj]]".
+In Piâza Vècia a gh'è anca la bibliotéca 'd Bêrgum, ciamè "[[Angelo Maj]]".
 Da l'ètra pèrt ed Piâza Vècia a gh'è al Dòm, la Capèla dal Coliù pinsè da l'architatt [[Giovanni Antonio Amadeo]] con dänter la tånba dal [[Bartolomeo Colleoni]], al (battistero) e la cîsa ed Santa Maria Maggiore. L'ûltma cîsa, che l'è mia dal vàsscuv, la gh'à di séggn ed totti äli êpoch.