Pòmm da térà (Solanum tuberosum)

Da Wikipedia.

C'l artìcul chè 'l è scrit in Pramsân Emiliàn

Piànta fiorida ed pòmm da térà.


Al pòmm da téra (Solanum tuberosum L.) l'è 'na sòrta 'd pianta dla famija dil Solanacei c'la vèna da l'Amèrica sénträla e mèridionäla, in particolär dal Perù, da la Bolivia, dal Mesico e dal Cile. Lé städa portäda in Evropa daj spagnoól pù o méno intorna al 1570. I né s'conòsòn mi'a dil varietè spóntanéi e a n'se sa miga gnian da che sòrta dal gènàr Solanum la sia städa sélésionäda.

Étimologia

In pramsân, c'me anca in di ätri léngui, la vén ćiamèda "pòmm da térà": pomme de terre in francés, aardappel in olandés, תפוח אדמה in ébraico (anca solamént פוד) e Erdaepfel in todèssc ed l'Austria. La paròla probabilmént la ga n'orign sèltica e la se smija al tòdessc Grundbirne (che propriamént la vriss dir "peér ed térà").

In italjan aàni in drè l'era ćiameda Tartifola e col nom chì al s'é pò difus in tuta l'Evropa c'me s'pol vedòr dal tòdessc Kartoffel e dal russ картофель, pò dopa a s'é difus al tèrmin Patata a partîr dal spagnól Pata, c'me Potato in inglés e Patana in t'i dialètt dla bas'Itâlja.

I cineés i la ćiamén "fasò ed térà", osìa 马铃薯 pronunćè mǎlíngshǔ, o anca "taro foréstér", 土豆 pronunćè tǔdòu (pat taro a ne s'intenda miga al fiumm pramzân ma l'é 'na vérdura ch'i magnón i cinés c'la se smija al pòm da térà, la Colocasia esculenta).

Stòrja

A s'é vistt ché belé trèdòs-milà ani fà, in t'al Cile, il ğinti i magnèvon un pòmm da térà sélvadég dla sòrta Solanum maglia. Pò la s'é difusa in sim'ma gli Andi, in do la gnèva fàta schär e sparäda par l'invèrén. La gnèva fata schèr dòpa socuant lavağ utìl a tirèr via il sostansi tòsichi contenudi in abondansa in t'la sòrta Solanum maglia.

Solanum tuberosum, pianta, fior, frutt, sménsa e ravisa da na tävla bótanica fata dal sjor Gaspard Bauhin in tal 1591.

Probabilmént la Solanum maglia la s'é pò ibridèda con'n ätra sòrta dal stès gènor Solanum provéniént dal Cile e a ghe gnu fôra al pòmm da téra c'incò a magnèma tutì: al Solanum tuberosum.

La prónòsprà e la granda èmigrasion d'irlandés

In Irlanda, gràsia anca al clìma umìd e frèsc, al pòmm da térà in pòc témp l'é dvintè l'alimént pù difus, spécialmént tra i pòvrètt. Anca par còl a s'è cominćè praticamént a n'coltivèr miga dl'ätor, in pochi paròli a s'é comincè a fär 'na monocòltura che ed sòlit la porta la pianta c'la vén coltiväda ad isor prédisposta bombén a malèros. E di faàti, da lì a poòc, tuti il piaànti iàn cominćè a maleros: l'éra la Prónòspra (Phytophthora infestans) 'na malatìa provochèda da un fóns arivè éd nôv daglj Americhi séténtrionäli par méz –probabilmént– dil ròtì comérćiäli via bärca.

In pratica, dòpa socuànt ani, sù par sò a métè ed l'òtsént, in tutà l'Irlanda a n'gh'éra pù gninta da magnèr e gli Irlandes, i pù povrètt par primm, i s'én tòt sù e i en emigrè in ti Steèt Unì.

Morfológia

Tubór ed pòmm da térà apén'na catè su.

Tubór o tubàr

La pärta ca crèsà sòtà térà, e in sostansa colà ca s'magna, i en i tubór, dil struturi chi s'formen dal rigonfiamént 'dla pärta términèla dil ravisi e i sérvisén a la piànta par acumulèr i carboidrè fòtòsintétizè. I tubór j en pinn ed gèmi chi venen ćiamèdi "oòć" chi polen dèr origin a 'na piànta intréga e di fati i s'droven al pòst éd la sménsa in t'la coltivasión dal pòmm da térà.

Un frutt madur ed pòmm da térà.

Frutt

Al frutt l'è 'na bàca verda o gialdén'na c'la se smija a na tomaca pićen'na . I ne s'polon miga magnär parché i én vlinoós. Miga tutì il variétè i fan al frutt, socuanti, par via ed la sélésion ed l'òm, i an pèrs la capaćitè éd produria.

Ripródusión

L'impolinasión l'é éntómòfila, osìa par méz dj insétt), e coj ch'i'én pù difus i'én Iménòttéri dal gènòr Bombus. Tutì il variétè i s'polén riprodurar par via végétativa (mètar sò di tubór par téra, éd sòlit di tòc o cui pù pićen) o par méz ed la sménsa, conténuda in di frut ch'i perèn d'il tomachi pićen'ni e vérdi, chi s'è svilupén da i fjoór fécondè.

Avérsitè

Al pòm da téra al pol avéreégh un much d'aversitè. Culì pù difusi dal noòstri pärti ien du fons, la Prónòspra (Phytophthora infestans) e l'Altérnariósi (Alternaria Solani), e 'n insétt, la Dórifóra (Leptinotarsa decemlineata).

Tósićitè

Al pòmm da térà, tant c'me la tomaca, la conténà 'na sostansa vélénosa in tutì il pärti verdi: l'è un alcaloide e l'se ćiama solanina; l'é dificìl magnèrni tant da stär mèl però, sa capita, la t'va bén s'at véna al cagoòt e la t'va mèl s'at moór.

Pródòtt agroaliméntèri tradisiónèl

In Italja a ghé un much ed variétè e dénominasión lochäli, mo par quant a riguèrda l'Émilia l'aréèl éd magiór coltivasión l'é in t'la piana éd Bòlògnà 'd tra mézà i fiumm Sillaro e Réno (Raggn in bólógnés).

Collegamént estèrén