Giōren
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Al giōren (giorno in italiân) ciamê ânca dé, cme unitê 'd amzûra dal tèimp, al gh' à divêrs significhêt. .[1]
Al giōren "siderêl" o "sidereo"
Al giōren siderêl o giōren sidereo l'é al tèimp che pâsa tra dû pasag, ûn a drē cl'êter, ed l'istèsa stèla al Meridiân 'd un pôst stabilî ed la tèra e al gh'à 'na durêda ed 23 ōri 56 minût e 4,0905 secònd. Còst l'é al muvimèint ch' al fà al cēl int 'na giurnêda davânt a i nost'r ôc, e ânca al muvimèint ch' a fà la Tèra rispèt a la puşisiòun mèdia dal stèli ch' a 's vèden. Sōl dû elemèint a gh'àn pèiş insém a la só durêda:
- un şlungamèint dimòndi lèint duvû al muvimèint dal mêr cun la Lûna;
- muvimèint désper ed la Tèra duvû a i mumèint môrt, per cōlpa per eşèimp dal deşfêres, in ógni stagiòun, ed grôsi mâsi ed giâs al latitódin êlti.
Al giōren dôp un pât l'é stê divîs in 4 pêrti:
- 00.00 - 05.00 : nôt
- 05.00 - 09.00 : matèina
- 09.00 - 17.00 : giōren
- 17.00 - 21.00 : sîra
- 21.00 - 24.00 : nôt
Giōren solêr
Giōren solêr vèira
Al giōren solêr vèira l'é al tèimp che pâsa tra dû mâsim, ûn a drē cl' êter, dal sōl insém a un meridiân stabilî. L'é un pô pió lòngh dal giōren sidereo perché la Tèra, mèinter la 's gîra d' atōren, la gîra intōren al Sōl ind l' istès vêrs. A sucēd che, dôp un gîr cumplēt, al meridiân stabilî an n'é mia pió vultê precişamèint vêrs al Sōl, mó l' al srà dôp che la Tèra l'a vrà girê d'atōren a lē 'd un ângol cumpâgn a còl fât int al gîr. Al giōren solêr an n'é mia fés int la durêda perché la velocitê (ânch angolêra) insém al gîr ovêl al câmbia, in funsiòun ed la secònda lèg ed Keplero: al 'al gh' à dòunca durêda mâsima al perielio (la distânsa ménima ed la Tèra dal Sōl), adèsa in znêr, e ménima a l' afelio, in lój.
Giōren solêr mèdi
Al giōren solêr mèdi, durêda mèdia di dé solêr int al gîr 'd un ân, l'é druvê per ûş civîl. Al giōren solêr l'é cumpâgn a 24 ōri oséia 86 400 scònd. La giōren solêr mèdi al vêl 24h. Int al linguâg comûn despès a 's ciâma giōren al "dé", oséia al peréiod ed lûş cuntrâri a la nôt. A câşva da ralentamèint, fât dimòndi adêşi, dal gîr ed la Tèra (cîrca 1,7 milèişem ed secònd al sècol), la durêda mèdia dal giōren solêr vèira l'é incō pió lòngh ed 86 400 secondi, per còst al giōren astronômich l'"armâgn indrē" rispèt a còl civîl: int j ûltem dêş ân, in mèdia pôch mēno 'd un secònd a l'ân. Per sté mutîv, dal 1992 dal vôlti é stê zuntê un secònd a la fîn dal 30 zógn o. pió despès, al 31 dicèmber, in môd da parşêr sté ritêrd. Sté secònd zuntê l'é ciamê secònd bişestîl, per arvişería cun al dé zuntê a l' ân bişestîl. Fîn al 2005, unî, a gh'în stê 23 secònd bişestîl.
Stôria ed la divişiòun dal giōren
Fîn da quând l' òm l'à cumincê a druvêr la meridiâna, la durêda dal giōren la vîn divîşa in còli che nuêter adèsa ciamòm ōri. Dòunca bèle i babilonèiş e j egisiân a druvêven sté sistēma, che però an n' ēra mia cumpâgn a còl che cgnusòm incō. Grēc e Rumân druvêven ègli "ōri temporêli": al giōren e la nôt j gnîven tóti dō divîşi in 12 pêrti, a cumincêr rispetivamèint da l'êlba e dal tramûnt. Acsé la préma ōra dal giōren la cumbinêva cun l' êlba, la sèsta ōra pió o mēno a mezdé, la dodicèişma al tramûnt e etertânt, mó a partîr dal tramûnt, a sucedîva per la nôt. Stà divişiòun, pugêda insém al j ōri ed lûş e còli dal scûr, a fêva sé che la durêda dal j ōri estîvi l' an fós mia cumpâgn a còli invernêli e còla dal j ōri ed lûş l'ēra divêrsa dal ōri de scûr. Tânt per fêr un eşèimpi, d'istê un ōra ed lûş la prîva durêr 80 minût e invēci còla dal scûr 40. I Rumân uşêven ânca divéder giōren e nôt in quâter pêrt ed trèi ōri l' óna. La Cēşa l'à més insèm divêrsi ōri ed la giurnêda (ōri canōnichi) cun mumèint stabilî per al j urasiòun, dóve a gh'ēra:
- Matitèin o Lôd: a l'êlba
- Préma: a l'alvêr dal sōl
- Têrsa: a metê matèina
- Sèsta: a mezdé
- Nôna: a la nôna ōra a metê dal dopmezdé
- Vèsper: al tramûnt
- Cumpièta: un ōra dôp al tramûnt
- Notûren: pasê j ôt dodicèişem ed la nôt
Tóti sté ōri, a pêrt còla dal Notûren, a gnîven ciamêdi dal sòun dal campâni che, cun l'andêr dal tèimp, àn ciapê prôpria la funsiòun 'd arlòj póblich.
Int al XIV sècol a rîven i prém arlòj mecânich e cun lōr a 's cumîncia a cuntêr al j ōr óna p'r óna, dal tramûnt al tramûnt dôp (almēno in Itâlia, Boèmia, Slêşia, e Polôgna), pûnt ed partèinsa ch' al cambiêva int al cōrs ed l'ân. Ânch al campâni, almēno in sitê, a s' ēren adatêdi a sté divişiòun, ch' l'é stêda ciamêda "ōri solêri a l'italiâna" o "ōri boèmi". J arlòj a duvîve èser regolê a mân per adatêri a l'ōra ed partèinsa ch' la prîva cambiêr.
Int al rèst ed l'Europa a partîr da la Frância, cun l' arîva ed j arlòj al giōren l'é stê invēci divîş in dû peréiod ed 12 ōri cumpâgn, che partîven da mezdé e a mezanôt (ōra "a la francèişa"). In sté môd l' amzûra dal tèimp l' an dipendîva mia da la durêda dal giōren e j arlòj an gh' îve mia bişògn 'd esèr més a pûnt tót i dé. L'ûş in Itâlia de sté sistēma l'é stê tôt pôch a la vōlta e cun dimòndi cuntrâst. A s' é cumincê a druvêrel a Firèinsa int al 1749, a Pèrma int al 1755. a Gènva int al 1772 e a Milân int al 1786. A gh'é vrû l'ocupasiòun francèişa per imponrél al rèst d' Itâlia, mó incòra int al XIX sècol al vèc sistēma l'ēra druvê da quelchidûn.
Nôti
Vōş coleghêdi
Êter progèt
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Giōren
Colegamèin d' ed fōra
- (EN) Cme calcolêr la durêda ed la giurnêda
- La nascita dei fusi orari ed Gianluigi Parmeggiani (Uservatôri Astronômich ed Bològna)
- (EN) Al divêrsi ōri dal giōren in gîr p'r al mònd
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da Giorno trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.
