Duchêt ed Mòdna e Rèz

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

Stêt italiân (int al peréiod ed mâsima grandèsa al gh’îva dèinter ânca al Duchêt ed Mâsa e Carêra) in véta, cun un intervâl fr’al 1798 e al 1814, dal 1452 al 1859, sòta al pusès ed la faméja 'd j Este.

Urègin: i pusès estèins

Al cmûn léber ed Mòdna int al 1288, a câşva da lôti civîli fra al faméj di nôbil dal pôst, l’îva rinuncê a la libertê comunêla cun al sotomètres a Obizzo II d'Este, marchèiş e Frêra. Un ân dôp ânca Rèz la s’ēra zibîda a Obizzo II ch’lé dvintê acsé sgnōr de sté dō pruvînci cme fevdatâri ed l’imperadōr, mèinter a Frêra al l’ēra dal Pêpa.

Int al 1452 Borso d'Este (1413-1471) l’îva ricevû da l’imperadōr da Sâcher Rumân Impēr Federico III al tétol ed Dóca 'd Mòdna e Rèz e int al 1471 dal Pêpa Paolo II al tétol ed Dóca 'd Frêra.

La pèrdita ed Frêra

Al 27 utòber 1597 al murîva Alfonso II d’Este, ch’ àn n’îva mìa ‘vû di fiō sibèin ch' a’s fōs spusê trèi vôlti e sibèin che al famōş strôlegh Nostradamus al ‘gh avés pervést la nâsita ‘d un fiōl mâs’c da la têrsa mujēra. Alfonso II l’îva sgnê per testamèint al cuşèin Cesare d'Este cme só erêd e sucesōr, mó an n’é mai stê arcgnusû dal pêpa Clemente VIII (Ippolito Aldobrandini ed Fân), che, dôpa cîrca 260 ân ed bòun gvêren d’ j Estèins dal fèdev papêl, al vrîva turnêr èser al padròun ed Frêra, dvintêda int al ‘500 un cèinter ed dimòndi valōr artéstich e culturêl e cun ‘na cōrt splèndida. Al Pêpa al pinsêva difâti Cesare ûn mìa ed la ‘stèsa râsa 'd Alfonso I d'Este, che l’îva spuşê préma Anna Sforza e pó, môrta còsta, Lucrezia Borgia e l’îva ‘vû quâter fiō, du legétim Ercole II d'Este, còl che al gh’é gnû dôp, e Ippolito II d'Este cardinêl e dû da Laura Dianti che, cun pôca fantaséia, l’îva ciamê i dû fiō Alfonso e Alfonsino.

Al nutèsi che cuntêven i fât ed lèpoca a dîşen che Alfonso I "...per soddisfare la sua esuberanza.... si provvide di una concubina..." Laura Dianti fiōla ‘d ûn ed Frêra ch’ al fêva al brèti, ch’ al l’à pó spouşeda préma ed murîr e ch’al gh’à regalê la Delésia dal Verginèiṣ e l’à dê al fiōl Alfonso al teritôri ed Muntèc, purtê a marcheşêt da l’imperadôr Ferdinando.

Alfonso l’à spuşê Giulia della Rovere fiōla dal dóca d’Urbino e da sté matrimòni é nasû Cesare, che al Pêpa an n’à mìa vrû cunsiderêr ed la ‘stèsa râsa d’ j Estèins, cun al citêr ‘na bòla papêla ed Pio V ch’al scartêva dal sucesiòun, ind i fèdev ed la Cêşa, quî mìa ed la ‘stèsa râsa. Clemente VIII l’à scumunichê Cesare quând al s’é numinê dóca e l’à mandê al só trópi cmandêdi da l’anvōd cardinêl Aldobrandini a Faèinsa a i cunfîn dal duchêt. A Cesare, ed carâter bòun e ânca tradî da j aleê che ló 'l pinsêva 'gh désen 'na mân, an gh’é armêş êter che mulêregh. Al duchêt al s’é ridòt al sōli dō pruvînci ed Mòdna e Rèz, fèdev imperêl e mìa ed la cêşa, cun Mòdna capitêla preferîda a Rèz dal nōv dóca.

File:Doc00299620140108161921 001 (2).jpg

Mâpa da Duchêt

Şvilóp ch’în gnû dôp

Vicèndi ed guèra gnûdi dôp àn fât quistêr a j Este l’avtoritê in séma 'l Duchêt ed la Mirândla, al Principêt ed Curèz e la Cuntèa ed Nuvalêra, préma stêt indipendèint. Da j inési dal XV sècol l’ēra gnûda a fêr pêrt ânca la Garfagnâna.

Int al 1796 al duchêt l’é stê ocupê da Napoleòun e l’é andê a fêr pêrta ed la Repóblica Cispadâna. Cun al cungrès ed Vièna al duchêt l’é pasê a Francesco IV Asburgo Este, ch’ l’ à ereditê da la mêdra ânch i teritôri dal Duchêt ed Mâsa e Carêra acsé l’utîn ânca 'l sbòch al mêr. In sté peréiod al duchêt al gh’îva uficialmèint sté pruvînci: Mòdna, Rèz, Mirândla, Frignân, Garfagnâna, Lunigiâna, Mâsa e Carêra.

Cun un tratêt pacéfich, int al 1847 al Duchêt a gh’é stê zuntê ânca Guastâla, préma l’ēra dal Duchêt ed Pèrma e Piaşèinsa, a s’é rivê acsé a la mâsima grusèsa dal teritôri.

Al só teritôri, insèm a Pèrma e a la Tuscâna, l’é dvintê pêrta dal pruvînci unîdi ed l’Itâlia centrêla zuntêdi al Règn ed Sardègna dal 1860.

Al dâti e i fât

27 utòber 1597 : Cesare d'Este al dvèinta Dóca ed Frêra, Mòdna e Rèz e al quèsta dal tót Sasōl, bèle 'd la faméja di prîncip Pio .
13 znêr 1598 : cun al Cunvensiòun faentèini al Stêt Pontifési tgnû da Clemente VIII al vín in pusès ed Frêra. Mòdna la dvèinta la capitêla dal Duchêt sòto al gvêren dal dóca Cesare d'Este.
1628: a dvèinta dóca Alfonso III d'Este ch’al spôşa Isabella ed Savoia, ch’ la môr mèinter la da a la lûş al quatordicèişem fiōl la lêsa Alfonso ind la disperasiòun, ch’ al li pôrta a pinsêr de dvintêr frê.
1629: Alfonso al tôş i vōt da Capusèin cun al nòm ed Giovanni Battista da Mòdna e l’arnûnsia al cmând a favōr dal fiōl Francesco I d'Este.
1632: cumîncia la costrusiòun dal Palâs duchêl ed Mòdna, incō pôst ed l’Acadèmia Militêra.
1658: Alfonso IV d'Este al ciâpa al pôst ed Francesco I.
1659: Alfonso IV l'è invistî dal Principêt ed Curèz.
1662 : Alfonso IV al mōr: cmând pruvisôri ed só mujēra Laura Martinozzi p'r al fiōl Francesco II d'Este ch’al gh’à dû ân.
1674 : Francesco II a 14 ân al ciâpa al cmând, cun l’ucasiòun ch’ an gh’é mìa só mêdra ch’l’ ēra andêda in Inghiltèra p'r al matrimòni ed la fiōla 'd quendşân Maria Beatrice cun al dóca ed York erēd al trôno d’Inghiltèra.
1694 : mōr Francesco II.
1695 : al cardinêl Rinaldo d'Este, sío ed Francèsco, al dvèinta dóca ed Mòdna cun l'arnûnsia 'd èser cardinêl cun dispèinsa dal pêpa e cun al spuşêr Carlotta Felicita di Brunswick per asicurêr la râs a la cà d’Este, perchè Francèsco II l’ēra môrt sèinsa lasêr fiō.
1 agòst 1702: a sègvit di fât ed guèra ed la Guèra ed sucesiòun Spagnôla i francèiş ed Luigi XIV ed Frância a vân dèinter ed Mòdna.
fervêr 1707: al dóca Rinaldo, cun l’ajót ed l’eşêrcit imperiêl, al tôrna a Mòdna e al tôrna a mèter só un gvêren legtim.
1707: Rinaldo al cûmpra da l’Impēr al Duchêt ed Mirândla e còl ed Cuncôrdia.
1721: cumîncia la costrusiòun ed la véla ed Rivêlta atâch a Rèz.
1737: Rinaldo l’é invistî di fèdev ed Nuvalêra e Bagnōl in Piân
1737: Francesco III d'Este al sucêd al pêder Rinaldo.
1738: cumîncia la costrusiòun ed la Via Vandelli per coleghêr al sitê ed Mòdna Mâsa e Carêra
1740: Guèra ed sucesiòun in Avstrìa.
1741: j Avstrîach a ciâpen al Duchêt e Francèsco II al scâpa.
1746: Francesco III, sèinsa sôld, al vènd per 100.000 schînd'ôr venesiân a Augusto II, rè 'd Polônia e eletōr ed Sasônia, 100 quêder ed valōr ed la galerèia estèins che vân a Dresda in dōv' a gh'în incòra adès. La galerèia óna dal dmèj d' Eurôpa la vîn acsé screditêda ch'l'armâgn vâlida ânca per efèt d' j aquést fât da i dóca gnû dôp.
1748: pêş d' Aquisgrana.
1753; Francesco III al vîn numinê gvernadōr ed la Lumbardìa cun al stêr ed cà ind la Véla d 'Este fâta da ló a Varèiş e gvernând da lé ânca Mòdna in dōv' al fa dimòndi intervèint ind la sitê, fra còst la costrusiòun 'd un grôs uspedêl e 'd l' Albêregh di pôver, incô pals di muşèi. 'Na stâtva cun ló a cavâl fâta tirêr só da i mudnèiş per arcgnusèinsa, cla stâtva la gnirà pó pêrsa dôp ch'l'é stêda butêda zó a martlêdi da un fanâtich, ch' al vrîva fêres di mêrit cun Napoleòun rivê a Mòdna.
1761: al Dóca l'arvés al póblich la Bibliotêca Estèinsa ed Palâs Duchêl e al giardèin.
1780: Ercole III d'Este al sucêd al pêder Francesco III, al spôşa Maria Teresa Cybo Malaspina, fiōla ónica, ch' égh pôrta in ereditê al duchê ed Mâsa e Carêra, ch'al pasarà a la fiōla Maria Beatrice Ricciarda bèla prumésa spôşa a un arsidóca d'Asburgo.
1781: in c'l ân ché al dóca Ercole III al fa tirèr só al Belvedere a San Michêl (al tèimp sàta Castlarân, incóo al fà pèrt ed Sasól)
1796: invasiòun di francèiş: Napoleone Bonaparte al rîva a Mòdna e Ercole al nômina un câp pruvisôri ind la persòuna ed Benedetto d'Este, fiōl naturêl ed Francesco III, al và a Venèsia cumpagnê da la favurîda Chiara Marini cantânt, che dôp la dvèinta só mujēra. Benedèt al cunclód un acôrd cun Napoleòun in dó 'l Dóca o chi per ló, al s'impègna a paghêr 7 miliòun e mèz ed frânch francèiş in trèi râti e dêregh grâtis vînt fra i quêder pió ed valōr ed la galerèia. In câmbi Napoleòun al s'impègna a garantîr ch'al só trópi mèinter a pasêven p'r al teritôri dal duchêt a n'avrén mìa fât perquişisiòun e arén paghê 'l gióst prèsi p'r ôgni rôba cumprêda. Al dóca al rifiûta ed paghêr gnînto ânca se l'à purtë sëgh a Venèsia al teşôr dal stët perché, al dgîva, al n'ēra al proprietâri, e Benedèt l'é custrèt a fër dimòndi dèbit, a bzër ins éma ai sitadèin e saczêr al cēşi e cunvèint di lōr caplavōr mèinter al j ôvri d'êrt a ciâpen la strêda ed Parîg. Ercole II al vîn ciapê a Venèsia da un gróp ed gînta armëda che 'gh impònen al pagamèint ed duşeinméla schîn, pôch mēno de stânta quintël d'ôr. A palâs Rangoni a Mòdna a fân 'na riuniòun i deleghê ed Mòdna, Rèz, Bològna e Frêra che insèm a fân la Repóblica Cispadâna, a fân pó 'na secònda riuniòun a Rèz in dóv' a vîn dichiarê cme bandēra al triculôr e vînen scanşlê tót i tètol nobiliêr.
1797: Napoleòun al fa andêr la Repóblica Cispadâna in còla Cişalpèina.

1803: Ercole III al môr in esèli. A finès acsé la râsa di mâs'c in lénia dirèta.
1805: Napoleòun a's fa dichiarêr imperadōr di francèiş e rè d'Itâlia, a vînen més só ed nōv i tétol nobiliêr e tôt via al této ed “sitadèin”. Mèinter al pâsa da Mòdna 'l vîn ricevû cun intusîâşem , égh vîn dë alôg in grân lóso ind al palâs duchêl e lé a 'gh vîn dê al cëvi ed la sitê.
1814 : Napoleòun l'é batû. Dôp al cungrès ed Vièna a Mòdna a vîn restarvê al duchêt sòta la cmând ed Francesco IV d'Este Asburgo, fiōl ed Ferdinando d'Asburgo Lorena, fiōl ed Maria Teresa imperadōra d'Avstrìa, e da Maria Beatrice, fiōla d'Ercole III erēde da só pëder dal duchêt ed Mòdna e Rèz e ed Maria Teresa Cybo Malaspina ed còl ed Mâsa e Carêra.
1820: Francesco I al mânda fôra un decrét cûntra i carbonêr
1822: al tribunêl de Stêt al procèsa quarantasèt persòuni acusê ed fêr pêrta ed la Carboneria, e nōv ed lōr a vînen cundanê a môrt, però a vîn masê sōl al prēt Giuseppe Andreoli.
1831: rivôlta ed Ciro Menotti. Francesco IV al fà imperşunêr e pó impichêr Ciro Menotti e Vincenzo Borelli.
1834: Francesco IV al fà fêr a Mòdna al Marchê dal bèsti: "a onore e comodo dei fedeli agricoli", mó quisché 'gh dân ed nêş e al fabrichêt l’armâgn vōd, i vultòun a vînen sarê e al grôs fabrichêt in sègvit al vîn druvê in divêrsi manēri. Incô l’é al post ed la facoltê ed cunuméia ed l’Universitê.
1839: cumîncia la costrusiòun dal Teâter Comunêl ed Mòdna. Inavgurê int al 1841.
1846: Francesco V d'Este al ciâpa al pôst dal pêder Francesco IV.
1847: in ubidiĵnsa al Tratêt ed Firèinsa, a la môrt ed Maria Luigia d'Avstrìa al Duchêt ed Mòdna al 's unés al Duchêt ed Guastâla e a vînen cambiê i cunfîn cun al Pramşân e a vîn quistê Rōl, paèiş dal Lumbêrd-Vènet in teritôri duchêl.
1848: Francesco V al se şluntâna per soquânt mèiş da Mòdna, câşva i muvimèint ed rivôlta.
1856: inavgurê a Rèz al grandiōş Teâter Municipêl ed Rèz
11 zógn 1859: Francesco V al lêsa per sèimper al duchêt, dôp che j Avstrîach în stê batû a Magèinta, al và a Mântva cun a drē 3500 suldê fedelèsim e 118 uficêl cmandê dal generêl Sacozzi che a fâncòla che vîn ciamê la Brighêda Estèins. Al pôrta sēgh j ôr e tóta la rôba presiōşa ed faméja e ânca 80 cundanê a vèta in cadèini che vînen sarê ind al perşòun ed Mântva. A Mòdna a rîva Luigi Carlo Farini, cumisâri dal Gvêren piemuntèiş, numinê pó ditadōr e dôp guvernadōr ed tóta l’Emélia ch’la vîn unîda al Piemûnt insèm a la Tuscâna.
1860: tót i Mudnèiş aprûven l’uniòun al Règn ed Sardègna
1863: a Vièna a vîn sarê l’imbasêda (ciamêda “Legasiòun”) Estèins e l’eşêrcit dal Dóca incòra fedêl a ló e fērom in Vènet (la Brighêda Estèins), al 24 setèmber al vîn deşfât.
1875: a Vièna mōr al 20 novèmber Francesco V ûltem Dóca ed Mòdna, al vîn suplî ind al Soterâni Imperiêl ind la cêşa di Capusèin.

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Bibliografia ed opere di riferimento:

Atti e memorie della Deputazione di storia patria per le antiche province modenesi, Modena 1956 e 1986
Luigi Amorth, Modena capitale, Martello editore, Milano 1967
Benedetti, Biondi, Boccolari,Golinelli,Righi, Modena nella storia, Edizioni il Fiorino, Modena 1992
Silvio Campani, Compendio della storia di Modena, Ediz. Aldine, Modena 1992
G. Carlo Montanari, I fedelissimi del duca. La brigata estense, Edizioni il Fiorino, Modena 1995
Bruno Rossi, Gli Estensi Mondadori, Milano 1972
G. Panini, La famiglia Estense da Ferrara a Modena, Ed. Armo, Modena 1996
AEDES MURATORIANA, Modena 1977 Giornale della Reale Ducale Brigata Estense Ristampa anastatica

(manca)Guarder anchVedere anche:

Colegamèint d’e fōra

Bandëri ind la stòria dal Duchêt

Divîşî 'd l' Esêrcit dal Duchêt ed Mòdna