Taramòt

 Miranduléś

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

In dla fìśica dla tèra, al taramòt (da 'l Latèin “terrae motus” ch'al vōl dir “muimènt dla tèra”), dit anc siśma, 'l è na vibrasiòṅ o 'n squasamènt tut 'd un cōlp dla grósta dla tèra ch'a sucèd quànd dal masi rucióśi i sa spòstan da 'd sót tèra. Ch'i spustamènt lè i tōśan vita da dal fòrsi ad natùra tetònica ch'i gh'èṅ sèmpar da 'd dèntar dla grósta dla tèra e ch'i stràmnan dl'energìa in un punt precìś (dit iposèntar) dla scavśadùra ch'la s è furmàda in cal mèntar. L'è da lè ch'i s fórman da gl'óndi elàstichi diti óndi sìśmichi ch'i partìsan da tut al bandi, rivànd anc in superfìsi, tucànd un punt dit episèntar, quél che in gènar al patìs da piò al fenòmen. La siénsa ch'la 'l stùddia l'è la sismulugìa.

Al Munisìpi crudâ e scavśâ ad Sant Agustèṅ in dal Fraréś

Quàśi tut i taramòt ch'i sucèdan in dal superfìsi dla tèra i s càtan da spés in mèś a di pòst definî bèṅ, a cavàl dna placa e cl'atra ch'i èṅ bòni ad móv'r-as lentamènt o anc no, sfargànd-as insém o tulénd-as incòst.

Descrisiòṅ

Schéma ad quél ch'a sucèd durànt un taramòt

Tut i dè in sla Tèra i sucédan più ad mila taramòt ma la gint l'è bòna ad sintìr-an sōl na part (da méno ad sènt) e da spés a n sucéd gnint. In gènar un taramòt al dura dimóndi ad méno ad trénta secónd ma par quéi più fòrt a s pōl rivàr anc a di minùt. Gl'óndi elàstichi ch'i partìsan in tut al diresiòṅ i pōlan èsar susultòri (s'i squàsan sù e śò) o undulatòri (s'i squàsan da 'l dū bandi).

Soquànt taramòt i s pòrtan sèg di sam sìśmic, prima (foreshocks) o dòpa (aftershocks, cgnusû anc, faghénd un sbali, cuma scosi ad giustamènt), sèmp'r in chi pòst. Dal vòlti un taramòt in un pòst al pōl sćiancàr da gl'atri ròci lè davśèṅ ch'i éran lè lè par sbragàr-as da par lōr, dand vita a di taramòt indót.

Al taramòt al pōl purtàr-as sèg anc di stus ch'i pàran di tròṅ o dal sćiuptàdi quànd gl'óndi i vènan a cuntàt cun l'ària. Quéi più fòrt, cuma quél dal Giapòṅ d'l 11 ad Mars dal 2011 i pōlan anc spustàr 'l as dla Tèra (in cal caś lè, 'd 11 sentìmetar).

Par miśuràr la fòrsa 'd un taramòt a s dróa la scalaróla Richter invintàda par Charles Richter in dal 1935. L'è na scalaróla ch'la miśùra l'energìa ch'la s fórma durànt i taramòt e la la descrìv baśand-as in sla magnitùdo dada da 'l lugarìtum a baś déś dal màsim spustamènt dla trasa 'd un siśmògraf a tursiòṅ ad Wood-Anderson se 'l evènt al fus sucès a 100 chilómetar da 'l episèntar.

Magnitùdo	Descrisiòṅ	Efét dal taramòt	A gh 'n è	Tritôl equivalènt
Sóta a 2.0	Piculìsim	Taramòt pìcul, a n s in fà briśa a mènt	8.000 a 'l dè a 'l incìrca	<1 tunelàda
2.0–2.9	Dimóndi alśēr	In gènar a n s in fà briśa a mènt, ma i siśmògraf i al regìstra	1.000 a 'l dè a 'l incìrca	fra 1 e 31,6 tunelàdi
3.0–3.9		Sintî da spés, in gènar al n fà minga di dan	49.000 a 'l an a 'l incìrca	fra 31,6 e 1000 tunelàdi
4.0–4.9	Alśēr	Squàsamènt evidènt p'r i ugèt ad dèntar ma gl'edifìsi i patìsan pôc	6.200 a 'l an a 'l incìrca	fra 1.000 e 31.600 tunelàdi
5.0–5.9	Minga eśagerâ	Al pōl far di bèi dan a di edifìsi tirâ sù minga bèṅ e pôc dan a chi àtar	800 a 'l an a 'l incìrca	fra 31.600 e 1 migliòṅ ad tunelàdi
6.0–6.9	Fòrt	Al s pōl spàndar par 160 chilómetar e al pōl èsar distrutìṿ s'in dal sit i gh stànan dimóndi parsòni	120 a 'l an a 'l incìrca	fra 1 e 31,6 migliòṅ ad tunelàdi
7.0–7.9	Dimóndi fòrt	Al pōl purtàr di dan grâv un po’ dapartùt	18 a 'l an a 'l incìrca	fra 31,6 migliòṅ e 1 migliàrd ad tunelàdi
8.0–8.9	Furtìsim	Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad sènt chilómetar o anc da piò	1 a 'l an a 'l incìrca	fra 1 e 31,6 migliàrd ad tunelàdi
9.0–9.9		Al pōl butàr śò incòsa p'r un raǵ ad mila chilómetar o anc da piò	1 in 20 an a 'l incìrca	fra 31,6 e 1.000 migliàrd ad tunelàdi
10.0+	Spavintóś	Devastasiòṅ sénsa lìmit	Dimóndi ma dimóndi râr (mai sucès in fiṅ a 'dès)	> 1.000 migliàrd ad tunelàdi

Na vòlta a 'l sò pòst a s druàva la Scalaróla Mercàlli ch'la dascrivìva i taramòt in baś a i dan ch'i fàvan.

Al taramòt ch'l à masâ più gint in di ùltim mil'an 'l è stâ quél ad Shaanxi (Cina) dal 1556 (magnitùdo 8,3) ch'l à cupâ 830.000 parsòni. Invéci quél più pēś 'l è stâ quél ad Valdivia (Cîl) dal 1960 (magnitudo 9,5).

Léǵ 'd Omori e ad Gutenberg-Richter

Fusakichi Ōmori

Léǵ ad Gutenberg-Richter

Quànd un taramòt 'l è sugèt a di sam sìśmic, al rèplichi in gènar i tìnan a drē a la Léǵ 'd Omori dal 1894, mudificàda par Utsu in dal 1961, ch'la diś ch'al lōr nùmar al và śò in présia cun al pasàr dal tèmp, secónd la fórmula:

$n(t)={\frac {M}{(c+t)^{p}}}$

in dua

• n(t) 'l è al nùmar mèdi n ad rèplichi in dal tèmp t
• M l'è la magnitùdo (più l'è élta, più i gh saràṅ dal rèplichi)
• c 'l è 'n paràmetar ad cumpensasiòṅ
• p 'l è 'n paràmetar variàbil (in gènar da 0,7 a 1,5) ch'l incìd in sal tas ad crudamènt dal rèplichi;

Quést a vōl dir che s'a tulém un p=1, dòp 10 dè la prubabilità ch'a gh sia un taramòt la calarà ad dèś vòlti rispèt a quéla d'l inìsi. La léǵ la figùra un cumpurtamènt statìstic e la n è briśa bòna ad dir quànd e in dua i gh saràṅ di taramòt.

N'atra léǵ statìstica dimóndi impurtànta ch'la dascór di sam sìśmic l'è quéla ad Gutenberg-Richter ch'la fà dal previśiòṅ in sal nùmar e in sla magnitùdo dal rèplichi, secónd la fórmula:

$\!\,N=10^{A-bM}$

in dua:

• $\!\,N$ 'l è al nùmar di evènt dla magnitùdo cunsideràda
• $\!\,M$ 'l è la magnitudo mìnima
• $\!\,A$ e $\!\,b$ i èṅ dal custànti (in gènar, b al s davśina a 1)

A s è vdû che cla fórmula chè la và bèṅ praticamènt par tut i taramòt. Par far 'n eśèmpi, se la magnitùdo 'd un taramòt l'è 4.0, i gh saràṅ 10 scòsi ad magnitùdo 3.0 e 100 scòsi ad magnitùdo 2.0.

Taramòt in dla Basa Mudnéśa e in dal Fraréś dal 20 ad Maǵ dal 2012

Mapa dal Risć Sìśmic in Emìglia Rumàgna. I cumùn in śal i èṅ a risć dimóndi bas(4), quéi griś i èṅ a risć bas(3), quéi rós a risć mèdi(2)

Al 20 ad Maǵ dal 2012, a quat'r óri e tri minùt dòp meśanòt, un taramòt ad 5.9 ad magnitùdo al culpìs fòrt la basa mudnéśa in dal cumùn ad Finàl, a 'l cunfìṅ cun al Fraréś, 6.3 km 'd sóta la tèra. P'r i Americàṅ d'l USGS invéci 'l episèntar 'l è a Campsànt a 5.1 km 'd sóta la tèra, cun na magnitùdo incóra più granda: 6.0. In dal gir dna stmana i èṅ daśnóṿ i taramòt ad sōvar o para a quàtar grad dla scalaróla Richter in cal teritòri lè.

Al siśma al fà alvàr la tèra dla basa mudnéśa (na tèra a bas risć sìśmic cun un livèl "3", secónd la clasificasiòṅ dal D.M. 14 Śnar 2008, “Nòrmi Tècnichi p'r al Custrusiòṅ”) ad 15 sentìmetar e al fà crudàr śò soquànt fnil, fàbrichi, cà, ciùś, stali e munumènt cuma la Tór di Mudnéś (tiràda sù in dal sinc-sènt) a Finàl insém a la tór dal dóm e a 'l palàs di Venesiàṅ. A La Miràndla al téǵ dal dóm 'l à mulâ e al sò mur ad banda al s è spustâ, al munisìpi 'l è a risć ad gnir śò mènt'r anc al castèl di Pico al gh'à di bèi śbrag. Stésa ròba anc par quél ad San Fliś ch'l à pardû dimóndi prédi da 'l tór mènt'r a n gh'è gnint da far par la Ròca Esténse dal tarśènt ch'l'è andàda in mila pès mèntar la Céśa dal Mulèṅ l'è gnuda via a mèś.

La Céśa dal Mulèṅ ad San Fliś

A San Pusidóni un squantèran ad fórmi ad furmàj ad Parmśàṅ-Arśàṅ i s èṅ śbragàdi in cal mèntar ch'i finìv'n a tèra in dal caśeifìsi dla Capléta. Da 'd là dal Sécia, a 'l Vrē (frasiòṅ ad Nóṿ) l'à patî di dan la navàda sentràla dla céśa.

Al Puz 'l à pardû al palàs cumunàl, inagìbil invéci a La Cuncòrdia. A Cavés i èṅ più ad sènt gl'edifìsi privâ minga agìbil acsè cuma al scóli cumunàli. A Mdóla 'l è gnû śò al téǵ in un alevamènt ad vachi mènt'r un muć ad nimài i èṅ armàst saplî viṿ in soquànt aśiéndi dla basa.

7.500 parsòni i èṅ custréti a 'ndàr via ad cà e a viv'r in ténda o in dal palèstri. Secónd dal stimi di imprenditōr dla basa, i èṅ 13.000 i lavuradōr armàst a cà p'r i dan a 'l fàbrichi e in di àtar pòst ad lavōr.

A San Carlo, frasiòṅ ad Sant Agustèṅ tajàda a mèś p'r un śbrag ad c'l àtar mónd in di camp, la tèra la buta fóra dla śmalta pina ad sàbia, p'r un fenòmen ligâ a la liquefasiòṅ dla sàbia.

I mòrt i èṅ sèt: quàtar uperài ch'i fàv'n al tùr'n ad nòt mòrt in dal frarés, na vècia ad 103 an mòrta sóta a 'l tasèl mòrt ch'al gh'è gnû adòs e dū dóni mòrti ad paùra. I aṅ tut pardû la vita in dal fraréś a part na tedésca mòrta a San Pîr in Casèl.

Al guèran al mét da part 50 migliòṅ 'd Euro p'r i prim intervènt, da druàr in dal pruvìnci ad Mòdna, Bulógna, Frara e Mantṿa.

Taramòt in Itàglia da 'l 1900, più élt ad 6,0 Mw (Scalaróla Richter)

1. Mugèllo 29.06.1919, 6,2 M_w, 100 mòrt a 'l incìrca
2. Garfagnàna e Lunigiàgna 07.09.1920, 6,4 M_w, 300 mòrt a 'l incìrca
3. Lucàgna 23.07.1930, 6,7 M_w, 1404 mòrt
4. Ancona e Pesaro-Urbino 30.10.1930, 6,0 M_w, 18 mòrt
5. Irpìgna 21.08.1962, 6,2 M_w, 17 mòrt
6. Bèlice 15.01.1968, 6,1 M_w, 370 mòrt
7. Friåul 06.05.1976, 6,4 M_w, 989 mòrt
8. Gólf ad Patti 15.04.1978, 6,1 M_w,
9. Irpìgna e Lucàgna 23.11.1980, 6,9 M_w, 2914 mòrt
10. Ùmbria e Marchi 26.09.1997, 6,1 M_w, 11 mòrt
11. L'Àquila 06.04.2009, 6,3 M_w, 308 mòrt
12. Campsànt e Finàl 20.05.2012, 6,0 M_w, 7 mòrt

Culegamènt estéran

• (IT) Istitùt Nasiunàl ad Geufìśica e Vulcanulugìa
• (EN) USGS Earthquake Hazards Program
• (IT) Schéda dal taramòt dal 20 ad Maǵ dal 2012 ad Finàl in sal INGV
• (EN) Schéda dal taramòt dal 20 ad Maǵ dal 2012 ad Finàl in sal USGS