Stat Unî

 Miranduléś

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

I Stat Unî (Stati Uniti d'America in itagliàṅ, United States of America in ingléś) i èṅ na repùblica federàla dl'America dal Nòrd fata da 50 stat e da 'n distrét federàl (Washington, D.C.). I èṅ cgnusû più semplicemènt anc cuma Amèrica.

La bandéra di Stat Unî

Al stéma di Stat Unî

I sò mòt i èṅ E pluribus unum (Da dimóndi a òṅ, 1776) e In God we trust (In Dio a cunfidém, 1916).

Al paéś al cunfìna a nord cun al Cànada e a sud cun al Mèsic, mènt'r a èst e a òvest 'l è bagnâ p'r i ucèan Atlàntic e Pasìfic. Gl'aqui dal stat dl'Alàska, quél più grand ad tut, i èṅ incòst a la Rùsia e i fànan part dal strét ad Bering. Al stat di Hawaii 'l è furmâ p'r un artipèlag lucaliśâ in dal sèntar d'l ucèan Pasìfic. I Stat Unî i gh'ànan anc soquànt àtar teritòri spars in gir, in dal mar di Caràibi e in dal Pasìfic.

Cun na superfìsi più granda ad 9,37 migliòṅ ad km² e cun da piò ad 310 migliòṅ 'd abitànt, i Stat Unî i èṅ al quàrt paéś più grand dal mónd e al tèrs più pupulâ, anc par via 'd un misćiùs ad rasi e n'imigrasiòṅ sustgnùda in di ùltim duśènt an. L'ecunumìa dal stat l'è la prima dal mónd, cun un PIL ad 14.300 migliàrd ad dòlar (2008).

Stòria

La dichiarasiòṅ 'd Indipendénsa in un quàdar ad John Trumbull dal 1817-1818

La federasiòṅ l'è stada fundàda da trédas culògni dal Régn Unî piasàdi in sla còsta atlàntica. Al 4 ad Luj dal 1776, cun la dichiarasiòṅ 'd indipendénsa, i àṅ pruclamâ al distàc da la Gran Bretàggna, baténd gl'ingléś in dla guèra 'd indipendénsa americàna. Na cunvensiòṅ federàla (quéla ad Filadèlfia) l'à pò mis in pē la custitusiòṅ di Stat Unî 'd Amèrica al 17 ad Setémbar dal 1787 (l'è la stésa ch'la gh'è anc adès). La carta di dirìt (ratificàda in dal 1791) la gh'iva dèntar déś emindamènt custitusiunài par garantìr dimóndi di dirìt fundamentài e la libertà.

In dal córs dal XIX sècul i Stat Unî i àṅ pò tòlt soquànt teritòri nóṿ da la Frància, da la Spaggna, da 'l Régn Unî, da 'l Mèsic e da la Rùsia, tirànd dèntar la repùblica dal Tèxas e quéla di Hawaii.

Al questiòṅ fra 'l Sud agràri e al Nòrd industriàl in mèrit a i dirìt e 'l uś di sćiàṿ (da part di stat meridiunài) i àṅ pò purtâ a la guèra ad secesiòṅ americàna in dal 1861. Al Nòrd 'l à impidî ch'al paéś al sa sćianchìs e anc la fiṅ ad 'l utilìś legàl di sćiaṿ.

In dal 1945, punénd fiṅ a la secónda guèra mundiàla tirànd śò dū bómbi atòmichi in sal Giapòṅ, i Stat Unî i èṅ dvintâ al prim paéś cun di armi atòmichi, mèmbar permanènt dal Cunsìli ad Sicurésa d'l ONU e fundadór dla NATO. Finìda la guèra fréda in di cunfrònt dl'Ugnòṅ Suviètica, i americàṅ i èṅ dvintâ la sóla puténsa mundiàla armàsta, anc se adès di luminàri dl'Università i discùtan al sò status in un mónd multipulàr.

I sinquànta stat

I stat americàṅ

I Stat Unî i èṅ na federasiòṅ ad 50 stat e un distrét federàl cun dèntar la capitàl (al Distrét ad Colùmbia).

Tgnénd a drē a 'l stimi uficiàli dal 2009, al 79,6% dla pupulasiòṅ l'è biànca (cun un 15,8% 'd ispànic), al 12,9% l'è négra, al 4,6% aśiàtica e sōl l'1% l'è uriginària amerìnda. I americàṅ cun di urìgini itagliàni i èṅ cunsintrâ principalmènt in dal stat ad New York (in dua, in dal censimènt dal 2010, al 14,4% di abitànt i daśgnìvan da l'Itâglia).

Ca-i chè i sinquànta stat dal federasiòṅ (in dal parentéśi i gh'èṅ i an 'd ingrès).

Alabàma 1819 Alàska 1959 Ariśòna 1912 Arkànsas 1836 Califòrgna 1850 Carolina dal Nòrd 1788 Carolina dal Sud 1788 Culuràdo 1876 Connecticut 1788 Dakòta dal Nòrd 1889 Dakòta dal Sud 1889 Delaware 1787 Flòrida 1845 Georgia 1788 Hawaii 1959 Idaho 1890 Illinòis 1818	Indiàna 1816 Iowa 1846 Kànsas 1861 Kentucky 1792 Luiśiàna 1812 Maine 1820 Maryland 1788 Massachusetts 1788 Mèsic nóṿ 1912 Mìchigan 1837 Minneśòta 1858 Missisìpi 1817 Missouri 1821 Muntàna 1889 Nebràska 1867 Nevàda 1864 New Hampshire 1788	New Jersey 1787 New York 1788 Ohio 1803 Oklahoma 1907 Òregun 1859 Pennsylvania 1787 Rhode Island 1788 Tennessee 1796 Tèxas 1845 Utah 1896 Vermònt 1791 Virgìgna 1863 Washington 1889 Virgìgna Ucidentàla 1788 Wisconsin 1848 Wyoming 1890

Al sità

La capitàla di Stat Unî l'è la sità ad Washington ch'la cònta 591.833 abitànt e ch'la s cata in dal Distrét ad Culùmbia, in dla còsta èst dal paéś.

I dū stat ch'i gh'àṅ dimóndi sità bèli grandi i èṅ la Califòrgna e al Tèxas cun 4 sità a tèsta in dla clasìfica dal sédas più pupulóśi.

In dal 2008, 'l 83,6% dla gint la vivìva in n'arèa metrupulitàna. Da i an Dumìla a gnir adès, gl'incremènt più grand i gh'èṅ stâ in dal sità dal sud (là i i ciàman Sun Belt, Singi dal Sud), specialmènt in di dintóran ad Dallas, Houston, Phoenix, Miami, Atlanta, e in dla Califòrgna dal sud in generàl.

Lista dal dódas sità americàni più grandi (stimi dal 2008)

• 
  New York, 8.363.710
• 
  Los Angeles, 3.833.995
• 
  Chicago, 2.853.114
• 
  Houston, 2.242.193
• 
  Phoenix, 1.567.924
• 
  Filadèlfia, 1.447.395
• 
  Sant Antóni, 1.351.305
• 
  Dallas, 1.279.910
• 
  San Diégo, 1.279.329
• 
  San Jòśè, 948.279
• 
  Detroit, 900.198
• 
  Indianàpolis, 791.926

Pulìtica

I stat cunquistâ da i demucràtic (in blu) e da i republicàṅ (in rós) durànt gl'elesiòṅ presidensiài dal 2008 cun dèntar i nùmar di grand eletōr

'l àśan, sìmbul dal Partî Demucràtic Americàṅ

'L elefànt, sìmbul dal Partî Republicàṅ Americàṅ

I Stat Unî i gh'aṅ un sistéma bipartìtic ch'al garantìs l'alternànsa a 'l putér di dū partî 'd adès: al Partî Demucràtic Americàṅ (Democratic National Committee) ad sèntar-sinìstra (prugresìsta) e al Partî Republicàṅ Americàṅ (Republican National Committee o anca GOP, Grand Old Party) ad sèntar-dèstra (cunservadōr). In Amerìca i i ciàman anc Liberals (quéi ad sinìstra) e Conservatives (quéi ad dèstra) o The Left Wing e The Right Wing.

Cuntrariamènt a quél ch'a sucèd in Itâglia, in di Stat Unî i aṅ dâ al blu a la sinìstra e al rós a la dèstra.

Dòp òt an ad guèran cunservadōr ad George W. Bush, in di elesiòṅ presidesiài dal 2008 i Americaṅ i an śvultâ da cl'atra banda, vutànd p'r al candidàt demucràtic Barack Obama còntra al senadōr republicàṅ John McCain e la sò secónda, la casadóra e guvernadóra dl'Alaska Sarah Palin.

In particulàr, dimóndi impurtànti i ènan stadi al vinsìti in di stat da sèmpar ciàṿ dla Flòrida e ad 'l Ohio. In Amerìca cal stat chè i al ciàman bellwether state. Al tèrmin al s riferìs a la tradisiòṅ mediuevàla ad métar un campanàs atàc a 'l còl 'd un muntòṅ castrâ par far capìr in antìsip quand al branc ad péguri 'l è drē a rivàr prima ch'al ś véda. Difàti a s sà quél ch'al và a gnir guardànd quél ch'a sucèd là parchè in dla stòria sōl dū vòlti chi à vins in Ohio 'l à pò pardû gl'elesiòṅ.

Obama, prim óm négar dal sò paéś a dvintàr presidènt, pò al gh l'à fata anc a tōr via la Virgìgna da 'l maṅ di republicàṅ ch'i l'ìvan tgnuda strica par 44 an. Śuntànd i sò 13 vōt a i 27 dla Flòrida, a i 20 d'l Ohio e a tut chi àtar, Obama 'l à muciâ sù 365 grand eletōr còntra i sōl 173 dal sò cumpetidór.

Obama, nâ a Honolulu in dal 1961 ma al gh'à di urìgini dal Kenia e 'l éra stâ al senadōr ad 'l Illinois, 'l iva batû a 'l primàri dal sò partî la mujér dal vèć presidènt Bill Clinton, Hillary Rodham Clinton. Dvintâ al 44eśum presidènt di Stat Unî cun al mòt «Yes, we can!» («Sè, a psém!»), Obama al l'à pò sarnìda cuma segretàri ad stat (al nòstar minìstar par 'l èstar).