Duchêt ed Mòdna e Rèz

Artécol in dialèt arzân

Bandêra dal Duchêt

Stêt italiân (int al peréiod ed mâsima grandèsa al gh’îva dèinter ânca al Duchêt ed Mâsa e Carēra) in véta, cun un intervâl fr’al 1798 e al 1814, dal 1452 al 1859, sòta al pusès ed la faméja d’ j Este.

Urègin: i pusès estèins

Al léber cmûn ed Mòdna int al 1288, a câṣva da lôti civîli fra al faméj nôbili dal pôst, l’îva rinuncê a la libertê comunêla cun al sotomètres a Obizzo II d'Este, marchèiṣ e Frêra. Un ân dôp ânca Rèz la s’êra zibîda a Obizzo II ch’lé dvintê acsé sgnōr de sté dō pruvînci cme fevdatâri ed l’imperadōr, mèinter a Frêra al l’êra dal Pêpa.

Int al 1452 Borso d'Este (1413-1471) l’îva ricevû da l’imperadōr da Sâcher Rumân Impêr Federico III al tétol ed Dóca ed Mòdna e Rèz e int al 1471 dal Pêpa Paolo II al tétol ed Dóca ed Frêra.

La pèrdita ed Frêra

Al 27 utòber 1597 al murîva Alfonso II d’Este, ch’ àn n’îva mìa ‘vû di fiō anche se a’s fōs spusê trèi vôlti e sibèin al famōṣ strôlegh Nostradamus al ‘gh avés pervést la nâsita ‘d un fiōl mâs’c da la têrsa mujêra. Alfonso II l’îva indichê per testamèint al cuṣèin Cesare d'Este cme só erêd e sucesōr, mó an n’é mai stê arcgnusû dal pêpa Clemente VIII (Ippolito Aldobrandini ed Fân) Che, dôpa cîrca 260 ân ed bòun gvêren d’ j Estèins dal fèdev papêl, al vrîva turnêr èsser al padròun ed Frêra, dvintêda int al ‘500 un cèinter ed dimòndi valōr artéstich e culturêl e cun ‘na cōrt splèndida. Al Pêpa al pinsêva difâti Cesare ûn mìa ed la ‘stèsa râsa ed Alfonso I d'Este, che l’îva spuṣê préma Anna Sforzae pó, môrta còsta, Lucrezia Borgia e l’îva ‘vû quâter fiō, du legètim Ercole II d'Este, còl che al gh’é gnû dôp, e Ippolito II d'Este cardinêl e dû da Laura Dianti che, cun pôca fantaséia, l’Iva ciamê Alfonso e Alfonsino.

Al nutèsi che cuntêven i fât ed lèpoca a dîṣen che Alfonso I "...per soddisfare la sua esuberanza.... si provvide di una concubina..." Laura Dianti fiōla ‘d ûn ch’ al fêva al brèti ed Frêra, ch’ al l’à pó spouṣeda préma ed murîr e ch’al gh’à regalê la Delizia del Verginese e l’à dê al fiōl Alfonso al teritôri ed Muntèc, purtê a marcheṣê da l’imperadôr Ferdinando.

Alfonso l’à spuṣê Giulia della Rovere fiōla dal dóca d’Urbino e da sté matrimòni l’é nasû Cesare, che al Pêpa an n’à mìa vrû cunsiderêr ed la ‘stèsa râsa d’ j Estèins, numinând ‘na bòla papêla ed Pio V ch’ la scartêva dal sucesiòun, ind i fèdev ed la Cêṣa, quî mìa ed la ‘stèsa râsa. Clemente VIII l’à scumunichê Cesare quând al s’é numinê dóca e l’à mandê al só trópi cmandêdi da l’anvōd cardinêl Aldobrandini a Faèinsa a i cunfîn dal duchêt. A Cesare ed carâter bòun e ânca tradî da j aleê in dōve al gh’îva cuntê inséma, an gh’é armêṣ êter che mulêregh. Al duchêt al s’é ridòt al sôli dō pruvînci ed Mòdna e Rèz, fèdev imperêl e mìa ed la cêṣa, cun Mòdna capitêla preferîda a Rèz dal nôv dóca.

Şvilóp ch’în gnû dôp

Bandêra d’ ûṣ mercantîl

Vicèndi ed guèra gnûdi dôp àn fât quistêr a j Este l’avtoritê inséma al Duchêt ed la Mirândla, al Principêt ed Curèz e la Cuntèa ed Nuvalêra, préma stêt indipendèint. Da j inési dal XV sècol l’êra gnûda a fêr pêrt ânca la Garfagnâna.

Int al 1796 al duchêt l’é stê ocupê da Napoleòun e l’é andê a fêr pêrta ed la Repóblica Cispadâna. Cun al cungrès ed Vièna al duchêt l’é pasê a Francesco IV Asburgo Este, ch’ l’ à ereditê da la mêdra ânca i teritôri dal Duchêt ed Mâsa e Carēra acsé l’utîn ânca al sbòch inséma al mêr. In sté peréiod al duchêt al gh’îva uficialmèint sté pruvînci: Mòdna, Rèz, Mirândla, Frignân, Garfagnâna, Lunigiâna, Mâsa e Carēra.

Cun un tratêt pacéfich, int al 1847 al Duchêt a gh’é stê zuntê ânca Guastâla, préma l’êra dal Duchêt ed Pèrma e Piaèinsa, a s’é rivê acsé a la mâsima grandèsa teritoriêla.

Al só teritôri, insém a Pèrma e a la Tuscâna, l’é dvintê pêrta dal pruvînci unîdi ed l’Itâlia centrêla zuntêdi al Règn ed Sardègna dal 1860.

Al dâti e i fât

• 27 utòber 1597 : Cesare d'Este al dvèinta Dóca ed Frêra, Mòdna e Rèz e al quèsta dal tót Sasôl, bèle ed la faméja di prîncip Pio .
• 13 znêr 1598 : cun al Cunvensiòun faentèini al Stêt Pontifési tgnû da Clemente VIII al vIn in pusès ed Frêra. Mòdna la dvèinta la capitêla dal Duchêt sòto al gvêren dal dóca Cesare d'Este.
• 1628: al dvèinta dóca Alfonso III d'Este ch’al spôṣa Isabella ed Savoia, ch’ la môr mèinter la da a la lûṣ al quatordicèiṣem fiōl lassând Alfonso ind la disperasiòun, ch’ al li pôrta a pinsêr de dvintêr frê.
• 1629: Alfonso al tôṣ i vôt da Capusèin cun al nòm ed Giovanni Battista da Mòdna e l’arne l’arnûnsia al cmând a favōr dal fiōl Francesco I d'Este.
• 1632: cumîncia la costrusiòun dal Palâs ducchêl ed Mòdna, incô pôst ed l’Acadèmia Militêra.
• 1658: Alfonso IV d'Este al ciâpa al pôst ed Francesco I.
• 1659: Alfonso IV l'è invistî dal Principêt ed Curèz.
• 1662 : Alfonso IV al môr: cmând pruvisôri ed só mujêra Laura Martinozzi pr’ al fiōl Francesco II d'Este ch’al gh’à dû ân.
• 1674 : Francesco II a 14 ân al ciâpa al cmând, cun l’ucasiòun ch’ angh’é mìa só mêdra ch’l’ êra andêda in Inghiltèra pr’al matrimòni ed la fiōl ed quendṣân Maria Beatrice cun al dóca ed York erêd al trôno d’Inghiltèra.
• 1694 : môr Francesco II.
• 1695 : al cardinêl Rinaldo d'Este, sío ed Francèsco, al dvèinta dóca ed Mòdna arnunsiând al cardinalêcun dispèinsa dal pêpa e spusând Carlotta Felicita di Brunswick per asicurêr la râs a la cà d’Este, in quânt Francèsco II l’êra môrt sèinsa lassêr fiô.
• 1 agòst 1702: a sègv it di fât ed guèra ed la Guèra ed sucesiòun Spagnôla i francèiṣ ed Luigi XIV ed Frância a vân dèinter a Mòdna.
• fervêr 1707: al dóca Rinaldo, cun l’ajót ed l’eṣêrcit imperiêl, al tôrna a Mòdna e al tôrna a mèter só al cmând legètim.
• 1707: Rinaldo al cûmpra da l’Impêr al Duchêt ed Mirândla ed Cuncôrdia.
• 1721: cumîncia la costrusiòun ed la véla ed Rivêlta atâch a Rèz.
• 1737: Rinaldo l’é invistî di fèdev ed Nuvalêra e Bagnôlo in Piân
• 1737: Francesco III d'Este al sucêd al pêder Rinaldo.
• 1738: cumîncia la costrusiòun ed la Via Vandelli per coleghêr al sitê ed Mòdna Mâsa e Carēra
• 1740: Guèra ed sucesiòun in Avstrìa.
• 1741: j Avstrîach aciâpe al Duchêt e Francèsco II al scâpa.
• 1746: Francesco III, sèinsa sôld, al vènd per sèint méla schînd'ô venesiân a Augusto II, rè ed Polônia e eletōr ed Sasônia, 100 quêder ed valōr ed la galerèia estèins che vân a Dresda dōve a gh'în incòra adès. La galerèia òna dal dmèj d' Eurôpa la vîn acsé screditêda ch'l'armâgn vâlida ânca per efèt d' j aquést fât da i dóca gnû dôp.
• 1748: pêṣ d' Aquisgrana.
• 1753; Francesco III al vîn numinê gvernadōr ed la Lumbardìa cun al stêr ed cà ind la Véla d 'Este fâta da ló a Varèiṣ e gvernând da lé ânca Mòdna in dōve al fa dimòndi intervèintind la sitê, fra còst la costrsiòun 'd un grâd uspedêl e 'd l' Albôregh di pôver, incô pals di musèi. 'Na stâtva cun ló a cavâl fâta tirêr só da i mudnèiṣper arcgnusèinsa la gnirà butêda zó a martlêdi da un fanâtich, ch' al vrîva fêres di mêrit cun Napoleòun rivê a Mòdna e andêda pó pêrsa.
• 1761: al Dóca l'arvés al póblich la Bibliotêca Estèinsa ed Palâs Duchêl e al giardèin.
• 1780: Ercole III d'Este al sucêd al pêder Francesco III, al spôṣa Maria Teresa Cybo Malaspina, fiōla ònica, ch' égh pôrta in ereditê al duchê ed Mâsa e Carēra, ch'al pasrà a la fiōla Maria Beatrice Ricciarda bèla prumésa spôṣa a un arsidóca d'Asburgo,
• 1796: invasiòun di francèiṣ:Napoleone Bonaparte al rîva a Mòdna e Ercole al nômina un câp pruvisôri ind la persòuna ed Benedetto d'Este, fiōl naturêel ed Francesco III, al và a Venèsia acumpagnê dala favurîda Chiara Marini cantânt, che dôp al la spôṣa. Benedèt al cunclód un acôrdcun Napoleòun in dōve al Dóca o chi per ló, al s'impègna a paghêr 7 miliòun e mèz ed frânch francèiṣ in trèi râti e dêregh grâtis vînt fra i quêder pió ed valōr ed la galerèia. In câmbi Napoleòun al s'impègna a garantîr ch'al só trópi mèinter a pasêven pr'al teritôri daòl duchêt a n'avrén mìa fât perquiṣisiòun pagând al gióst prèsi pr'ôgni rôba cumprêda. Al dóca al rifiûta ed paghër gnînto ânca se l'à purtë sëgh a Venèsia al teṣôr dal stët perché, al dgîva, al n'êra al proprietâri, e Benedèt l'é custrèt a fër dimòndi dèbit, a bzër inséma ai sitadèin e saczêr al cēṣi e cunvèint di lôr caplavōr mèinter al j ôvri d'ërt a ciâpen la strêda ed Parîg.Ercole II l'é stë ciapê a Venèsia da un gróp ed gînta armëda che agh impònen al pagamèint ed duṣeinméla schîn, pôch mēno de stânta quintël d'ôr. A palâs Rangoni a Mòdna a fân 'na riuniòun i deleghê ed Mòdna, Rèz, Bològna e Frêra che insèm a fân la Repóblica Cispadâna, a fân pó 'na secònda riuniòun a Rèz dōve a vîn dichiarê cme bandêra al triculôr e vînen scanṣlê tót i tètol nobiliêr.
• 1797: Napoleòun al fa andêr la Repóblica Cispadâna in còla Cisalpèina.
• 1803: Ercole III al môr in esèli. A finès acsé la râsa di mâs'c in lénia dirèta.
• 1805: Napoleòun a's fa dichiarêr imperadōr di francèiṣ e rè d'Itâlia, a vînen més só ed nōv i tétol nobiliêr e tôt via al této ed “sitadèin”. Pasând da Mòdna a 'gh vîn fât 'na bòuna cëra , égh vîn dë alôgin in grân pûmpa ind al palâs duchël e lé a 'gh vîn dë al cëvi ed la sitë.
• 1814 : Napoleòun l'é batû. Dôp al cungrès ed Vièna a Mòdna a vîn restarvë al duchët sòta la cmând ed Francesco IV d'Este Asburgo, në da Ferdinando d'Asburgo Lorena, fiōl ed Maria Teresa imperadōra d'Avstrìa, e da Maria Beatrice, fiōla d'Ercole III erëd da só pëder dal duchët ed Mòdna e Rèz e ed Maria Teresa Cybo Malaspina ed còl ed Mâsa e Carēra.
• 1820: Francesco I al mânda fôra un decrét cûntra i carbonêr
• 1822: al tribunêl de Stêt al procèsa quarantasèt persòuni acusê ed fêr pêrta ed la Carbonèria, dōve nōv a vînen cundanêdi a môrt, però a vîn masê sōl al prēt Giuseppe Andreoli.
• 1831: rivôlta ed Ciro Menotti. Francesco IV al fà impersunêr e pó impichêr Ciro Menotti e Vincenzo Borelli.
• 1834: Francesco Ival fà fêr a Mòdna al Merchê dal bèsti: a onore e comodo dei fedeli agricoli", mó quisché agh dân ed nêṣ e al fabrichêt l’armâgb vōd, i vultòun a vînen sarê e al grând fabrichêt in sègvit al vîn druvê in divêrsi manēri, Incô l’é al post ed la facoltê ed cunuméia ed l’Universitê.
• 1839: cumîncia la costrusiòun dal Teâter Comunêl ed Mòdna. Inavgurê int al 1841.
• 1846: Francesco V d'Este al ciâpa al pôst dal pêder Francesco IV.
• 1847: in esecusiòun dal Tratêt ed Vièna, a la môrt ed Maria Luigia d'Avstrìa al Duchêt ed Mòdna al tôṣ dèinter al Duchêt ed Guastâla e a vînen cambiê i cunfîn cun al Pramṣân e a vîn quistê Rôl, paèiṣ dal Lumbêrd-Vènet in teritôri duchêl.
• 1848: Francesco V al s’é ṣluntâna per soquânt mèiṣ da Mòdna, câṣva i muvimèint ed rivôlta.
• 1856: inavgurê a Rès al grandiōs Teâter Municipel ed Rèz
• 11 zógn 1859: Francesco V al lêsa per sèimper al duchêt, dôp che j Avstrîach în stê batû a Magèinta, al và a Mântva cun a drê 3500 suldê fedelèsem e 118 uficêl cmandê dal generêl Sacozzi che a an la Brighêda Estèins. Al pôrta sêgh j ôr e tōta la rôba presiōṣa ed faméja e ânca 80cundanê a vèta in cadèini che vînen sarê ind al persòun ed Mântva. A Mòdna a rîva Luigi Carlo Farini, cumisâri dal Gvêren piemuntèiṣ, numinê pó ditadōr e pó guvernadōr ed tóta l’Emélia ch’la vîn unîda al Piemûnt insèm a la Tuscâna.
• 1860: tót i Mudnèiṣ aprûven l’uniòun a Règn ed Sardègna
• 1863: a vièna a vîn sarê l’imbasêda (ciamêda “Legasiòun”) Estèins e l’eṣêrcit dal Dóca incòra fedêl a ló e impiantê in Vènet (la Brighêda Estèins), al 24 setèmber al vîn deṣfât.
• 1875: a Vièna môr al 20 novèmber Francesco V ûltem Dóca ed Mòdna, al vîn suplî ind al Soterâni Imperiêl ind la cêṣa di Capusèin.

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

• Atti e memorie della Deputazione di storia patria per le antiche province modenesi, Modena 1956 e 1986
• Luigi Amorth, Modena capitale, Martello editore, Milano 1967
• Benedetti, Biondi, Boccolari,Golinelli,Righi, Modena nella storia, Edizioni il Fiorino, Modena 1992
• Silvio Campani, Compendio della storia di Modena, Ediz. Aldine, Modena 1992
• G. Carlo Montanari, I fedelissimi del duca. La brigata estense, Edizioni il Fiorino, Modena 1995
• Bruno Rossi, Gli Estensi Mondadori, Milano 1972
• G. Panini, La famiglia Estense da Ferrara a Modena, Ed. Armo, Modena 1996
• AEDES MURATORIANA, Modena 1977 Giornale della Reale Ducale Brigata Estense Ristampa anastatica

(manca)E'v prén interesêr ânca st' al pâgini chéGuarder anchVedere anche:

• Avstrìa-Este
• Dóca ed Mòdna e Rèz
• Duchêt ed Rèz
• Este
• Stòria ed Mòdna
• Stòria ed Rèz

Colegamèint d’e fôra

• Bandëri ind la stòria dal Duchêt

• Divîṣî Esêrcit Duchêt ed Mòdna