Bresèl: differenze tra le versioni
m r2.7.1) (Robot A Śònt: la:Brixellum |
m r2.7.1) (Robot A Śònt: ia:Brescello |
||
| Riga 92: | Riga 92: | ||
[[fi:Brescello]] |
[[fi:Brescello]] |
||
[[fr:Brescello]] |
[[fr:Brescello]] |
||
[[ia:Brescello]] |
|||
[[it:Brescello]] |
[[it:Brescello]] |
||
[[ja:ブレシェッロ]] |
[[ja:ブレシェッロ]] |
||
Versione delle 13:57, 6 Śnêr 2012
Artécol in dialèt arzân
_-_chiesa_di_Santa_Maria_Nascente_-_04.jpg)
Evoluzione demografica
Bresèl o Bersèl (Barsèl ind al dialèt lochêl) (Brescello in italiân) l’é un cmûn ed 4.818 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz. Sistemêda atâch al Po, luntâna 30 chilômeter da Rèz, (lòunga la statêla 358) e circa 20 chilômeter da Pèrma. Al cmûn l’é l' insèm ed l’uniòun ed trèi localitê: al Cèinter principêl e al frasiòun ed Lentzòun e Sôrb'l a Man, che se ṣlêrghen, a sîra, vêrs la pruvîncia ed Pèrma.
Stôria
L’é ind al teramêri ed Ravisa ed S. Genesio e Motta Balestri ch’ a’s pōl fisêr la nâsita ed Bresèl, cun i lôr rèst antîgh es dân la prôva che ‘d la gînta dal cà insèma al góci a s’în fermê in sté zôni bèle da l’etê ed la prêda. Turnând indrê insém a i sègn di nòm Brixellum (Brèsa cèca), Brixia (Brèsa) Brixen (Bresanòun) a’s pōl dîr cun sicurèsa che i prém pôpol a fermêres in stê i Galli Cenomani ed râsa Cimbrica. Ind al III secolo a.C. i Galli Boi, ch' îven fât ed Bresèl un cèinter impurtânt, àn fât frûnt cun ustinasiòun al j invasiòun ed l’esêrcit rumân, mó intōren al 220 a.C. al Cōnsol Quinto Manlio a gh’l’à cavêda a bâter i Cêlti e l’é dvintê padròun ed tót al teritôri Cispâdan, e cme l’arcôrda Plinio al Vèc ind la só Naturalis Historia (III, 15, 115), Bresèl l’é dvintê ‘na colônia ed Ròma e da còl mumèint l’à patî al trasfurmasiòun carateréstichi ed l’ûṣ rumân che j àn bonifichê e divîs al teritôri breselèiṣ in ‘’cardi’’ e ‘’decumani’’ ch’ a’s vèden incòra al dé d’incô.
Fôto ed Riccardo Varini
Int al prém sècolo d.C. dòunca, fôrt ed la dinâmica véta lochêla, istitusiònêla, cunômica, socêla, l’é cumincê un peréiod ed grând spiandōr, sgnê ânca da la creasiòun d’impiânt ed servési póblich cme al pôrt inséma al sbòch ed l' Èinsa e al famōṣ acvidòt. Dôp la vicènda ed Marco Savio Ottone, ch’ al s’é masê dôp avèir pêrs la guèra ed Bedriaco per côlpa ed Aulo Vitelio só aversâri ind la sucesiòun imperiêl, Bresèl al dvèinta ûn di cèinter pió impurtânt ed la zôna per la só poṣisiòun stratégica, naturalmèint difèisa da i râm dal fióm Po. Al III sècolo d.C. al cumbîna per Bresèl cun al calêr pôch a la vôlta ed l'impêr, ch’al mét in prâtica saczédi e ṣguastamèint, ânca in pideméi ed pèsta che àn ṣvudê la sitê e al campâgni. Sibèin che la situasiòun l’an fós mìa sicûra, Bresèl l’é dvintê, int al 389, pôst dal Veschév e Sân Genesio (incô Sânt Prutetōr) l’é stê incarichê cme prém veschév, cun al cûmpit ed cumbâter al reséi purtêdi da i pôpol furastêr. Int al 572 la sitê l’é stêda ocupêda da i Longobêrd e da quisché promôsa a Duchê.
Tr’ al VI e al VII sècol Bresèl l’é stêda tirêda dèinter in ‘na fadigōṣa discusiòun ch' la més in mèz l’Esarchê Biṣantèin ed Ravèna e i Potentê Bârber che îven ocupê la Pianûra Padâna. Al trópi guidêdi dal ré longobêrd Agilulfo (int al 603) e ‘na ṣfîlsa ed disastrôṣi aluviòun (int al 589 e intōren al 605-610) àn butê zò quêsi dal tót la sitê ardusèndla in ‘na séngia ed pantân e sâbia.
L’é stê acsé ch’l’à finî d’èser al mònd la Brixellum gâl-rumâna.
Dal Medioēv al dé d’incô
Piânta ed Terzo Terzi (1552)
Bisògna spetêr l’època medievêla per vèderla arvivîr, grâṣia al pusès ed Matélda ed Canòsa e a la presèinsa benedetèina: a i frê la cuntèsa la gh’à dê al castèl e l’intêra sitê pîna indipendèinsa dal cuntròl dal veschvêl. Int al XII sècol Bresèl, puliticamèint, al dipendîva da Pèrma, mèinter ind i sècol dôp la stôria dal paèiṣ la vèd al câmbi dal divêrsi Sgnuréi: i Correggeschi, i Rossi, i Visconti, i Sforza, fîn a j Estèins int al 1479. Al batàli, cun môrt e frî, per cunquistêr al pusès ed la sitê àn cunvînt j Estèins a prugetêr e tirêr só un gîr ed mûri a sînch lê cun fusòun, e fêr ed Bresèl ‘na sitê-furtèsa. Int al 1704 al mûri e la rôca ed Bresèl in stêdi butêdi zò da i Spagnôl e al paèiṣ l’é andê zò ed nōv cun pôca impurtânsa per pió ‘d un sècol. Al gvêren estèins l’é cuntinvê fîn al 1861, l’ân in dōve Bresèl, insèm al j êtri sitê arzâni, l’é andê a fêr pêrta dal Règn d’Itâlia. Ind al 1866 l’éstê fât al famôṣ pûnt ed barcòun inséma al Po, ch’ al coleghêva la rîva Mantvâna cun còla Arzâna ch’ l’ é stê cambiê int al 1969. Ind la Reṣistèinsa Bresèl l’é impgnêda cun al gróp dal C.L.N. e l’ ativitê ed la 68° Brighêda Garibaldi.
I rèst dal pasê
L'antîga Brixellum rumâna la mantîn i sègn dal só pasê ind l'Antiquariumin via Cavallotti 12 ( al vèc cunvèint benedetèin) dōve a’s pōlen mirêr interesânti testimuniânsi e scultûri del peréiod rumân, tra quisché la stâtva ‘d un personâg cun al mantèl (lacerna), dal I sècol dôp Crést. Dègna ed nôta ânca la stâtva d’ Ercole mésa ind la piâsa centrêla, ôvra dal famōṣ scultōr Jacopo Sansovino (1553), fâta fêr dal dóca Ercole II Este.
Ind al cinéma
Mó pió che pr’ al só antîgh pasê, Bresèl l’é famōṣ pr’ èser stêda ind al dôp guèra al teâter ed pôṣa ‘d un cōrs dal cinéma chêr a la gînta: còl ed Pepòun e Don Camél, interpretê int al félm da Gino Cervi e Fernandel e inspirê da i scrét ed Giovanni Guareschi. A i dû personâg, figûri ed l' Emélia quistionadōra dal dôp guèra, Bresèl la gh’à dedichê un vèir e prôpria muṣéo, dōve în tgnû da cât dimòndi bagâj ed sēna, tra cuisché ânca… un câr armê. (Al Crucifés ch’ al pêrla a Don Camillo l’é invêci, ânca adès, al só pôst, ind la cêṣa ed Sânta Maria Magiōr), davânti a la 'stèsa cēṣa a gh'é dō stâtvi di prutagonésta in altêsa naturêla che a’s salóten da luntân; a la fîn, ind al paèiṣ, dimòndi pôst arcordên etertânti situasiòun ed la stôria dal félm.
Cunuméia
Bresèl cun: Burèt, Gualtēr, Guastâla e Lusêra al fà pêrt ed la fâsa, lòunga 20 chilômeter, ed cmûn ed la bâsa arzâna, cèch e mzân, che a’s fân inséma al Po. Al pôrt ed Burèt, ch’ l’é més a mèz dal trât navighê, al pemèt ‘n grôsa ativitê mìa sôl turéstica dal fiòm. L’e-cunuméia dal paèiṣ l’é còla ‘d la Bâsa arzâna: un setōr agrécol tra i pió favurèvel d’Itâlia, dōve al ṣvilóp l’é stê favurî da la preṣèinsa ed dimòndi cōrs d’âcva, prém fra tót al Po, e da ‘na sèria ed bunéfichi fâti lòung i sècol (da i Benedetèin ind al Medioēv, da j Estèins int al Rinasimèint e incòra ind l’Itâlia repoblicâna fîn a la metê dal ’900). Dimòndi ṣvilupê în l’ativitê zotènica, lighêda préma ed tót a l’alevamèint di nimêl, e tót al setōr alimentêr (da i salòm, al pió ed valōr l’é al Culatèl, a i furmâj, an s’ pōl mìa numinêr al Grâna (Parmigiano-Reggiano), al tót compagnê da un bòun bicêr ed vèin, (al Lambrósch Arzân naturalmèint). Ind al secònd dôp guèra l’é andê sèimper pió a ṣvilupêres al setōr industriêl, lighê a l’indóstria mecânica e metalmecânica. Atâch a un nòmer cèch ed grôsi imprèiṣi, a s’é adrê aséster al fiurîr ed cèchi e mzâni indóstri, soquânti cun prestasiòun sèins’ êter ed celèinsa.
I personâg famôṣ
- Antonio Panizzi (Brescello, 1787 – Londra 1870), inteletvêl, pateriôta, senadōr dal Règn d'Itâlia, esiliê, diretōr dal British Museum ed Lòndra. La biblitotēca comunêla, cme còla ed Rèz, la pôrta al só nòm.
- Mario Nizzoli (Brescello, 1498 – 1576), studiōṣ dal savèir e leterê, al s’é dê a l'insegnamèint e a la publicasiòun dal j ôvri inséma a Cicerone, stimê dal mònd ed la cultura italiân e ânca dal pensadōr tudèsch Leibniz.
- Carlo Zatti (Brescello, 1809 – 1899), pitōr, inteletvêl, s’ arcôrden ôvri ind la cêṣa fiurintèina ed Fiumalbo, al côpi dal Tiziano fâti a Venèsia,i quêder e al pêli presèinti ind la Cêṣa parochiêla ed Bresèl.
- Carlo Pisi (Poviglio, 1897 - Brescello1979), scultōr, artésta, s’ arcôrden al famōsi stâtvi dal pêpa Giovanni XXIII, tgnûda da cât a Ròma, e ‘d Padre Pio da Petralcina.
- Carlo Bisi (Brescello, 1890 - 1984), âvtōr ed figûri, al fà dimòndi personâg ed sucès pr’ al Corriere dei Piccoli, cme al dutōr Piramidone (1927), Sor Pampurio (fât ind al 1928) e la Faméja Doggidì (1953).
Colegamèint d’ed fôra
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Mario Degani - Scavi preistorici alla Motta Balestri di Brescello - Milano : Istituto Lombardo di Scienze e lettere, 1967
- Carlo Zatti - Cenni storici ed iscrizioni di Brescello antica - Reggio Emilia : Tipo-Litografia degli Artigianelli, 1881
- Anselmo Mori - Gli uomini illustri di Brescello e sua antica castellanza- Parma : premiate tip. riunite Donati, 1929
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân