Dialèt arzân

Artécol in dialèt arzân

Al dialèt arzân l'é 'na léngua, o dialèt, dal gróp dal léngui Emiliân Rumagnōl, pió precişamèint al fà pêrt dal gróp ed l' emiliân centrêl, parlê principalmèint int la pruvîncia ed Rèz.

Zôna quacêda e diferèinsi

Ciamê da j arzân "Dialèt Arzân" l'é parlê in 'na zôna che pió o mēno l'é cumpâgn a còla che incō l'é la pruvîncia ed Rèz. Però an 's pōl mia parlêr 'd un sōl gèner ed dialèt arzân per tót al teritôri pruvincêl. S' a 's pèinsa che fîn a la Secònda guèra mundiêla sōl int al cèinter ed Rèz ēren parlê bèin quâter dialèt diferèint: còl dal cèinter, còl ed Sân Pēder, còl ed Sân Stēven, e còl ed Sânta Crōş dóve a gnîva parlê ânch un secònd dialèt ciamê "arzân arsavè". Int al ghèt , fât fêr int al cèinter stôrich ed la sitê da Laura Martinozzi (vèvda 'd Alfonso 'd Este) int al 1669, a gnîva parlê, da j ebrèi, un dialèt ch' l' ēra 'na smerciânsa 'd ebràich e arzân, mó quând a s'é sarê al ghèt (int al peréiod napoleônichi), cun al tèimp l'é stê bandunê e quêşi scurdê a i prém dal '900. In pruvîncia, a pêrt soquânt cmûn e véli dal circundâri, l'arzân pió al se şluntâna dal cèinter ed Rèz pió al se şmêrcia cun diêter dialèt. Int la bâsa arzâna i cmûn ch' în insém a la rîva dal Po a sèinten in manēra pió o mēno marchêda, a secònd dal pôst, dal pèiş dal Mantvân. L'é alzêr a Burèt e Gualtēr dóve a 's mantînen i sòun ö e ü in ûş in Lumbardìa. A rişûlta pèiş a Guastâla, Lusêra e Rezōl dóve l' é parlê, cun pôchi sfumadûri tra i paèiş, al guastalèiş, sòt gróp dal dialèt mantvân e un bèl pô divêrs da l'arzân. Int al zôna ed Curèz al dialèt l'é quêşi cumpâgn al dialèt carpşân, mèinter int la zôna ed Muntèc e in generêl int la Vâl d' Èinsa l'é pèişa l'impurtânsa dal dialèt pramzân. Diferèint l'é al chêş int l'Apenèin arzân, in particulêr môd da la lénia Vèt-Baîṣ vêrs l'êlt dal crinêl, dóv' în parlê un insèm ed dialèt ch' a 's arvîşen al dialèt lumbêrd ocidentêl mó ch' a preşèint carateréstichi diferèint da paèiş a paèiş. Al civaghîn parlê a Civêgh l'é un chêş a pêrt perchè al paeşèin l'é ârmêş işolê, dal rèst ed la pruvîncia, fîn a j ân '50 dal Novsèint quând è stê finî la strêda ch' l'unîva al paèiş a la Val d'Asta e a Véla Mnôs. Per còl che riguêrda sté dialèt a 's pōl dîr che a gh'é un bòun ligâm cun al parôli e al prunûnsi in ûş in Tuscâna. Civêgh, vést la só puşisiòun ed cunfîn insém al nôster Apenèin, l'é sèimper stê lighê sia cme ûş che cme scâmbi 'd ògni gèner, pió cun al versânt tuscân ed la Garfagnâna che cun al versânt arzân. S ' andòm a fêr di cunfrûnt t'r al parôli dal dialèt a vdòm che soquânti ed còli dal civaghîn an vînen mia druvêdi int i dialèt di paèiş aşvèin ânca s' în luntân sōl pôch chilômeter A se stéma che cîrca la metê ed la gînt ed la pruvîncia ed Rèz la pôsa capîr al dialèt parlê.

Eşèimpi dal dialèt dal '800

Un zért òm avì dù fió.
Al più pznén 'd 'sti dù diss a sò päder: "Papà, däm la mé purzión dla ròba che 'm sta a mé!" e al 'gh dividè al sò.
E 'n passò miga tant dé che, muciä sù tut, al fiól più cich andò int un paés luntàn luntàn, e là 'l strussiò la sò ròba, vivènd ind i vìzzi.
E quànd l'èb consumä tut, a véns in cól paés una gran caristìa, e lù cminzipiò a patìr la fam.
E l'andò e 'l s'afermò con un zitadén 'd cól paés, ch'el mandò a una sò pussësión a pasclär i nimä.
E l'avìva vòja d'impìrs la pànza 'd chèl giànd ch'a magnäva i pòrch: e nsun gh'i 'n däva.
Alóra, turnànd in sé, al diss: "Quànt servitór in cà 'd mè päder e sguazzn int al pan, e mé ché m'in mór 'd neclénza!
E 'm turò sù, es j'andarò da mé päder es egh dirò: Papà, mé i hò pecä dnanz al zél e dnanz a vó
E 'n son ormäi più dègn d'èsser ciamä vóster fiól; tgnìm cóme un di vóster servitór".
E, tuléndes sù, al véns da sò päder. Mò quànd incòra l'éra luntàn, sò päder le vdì e 'l 's mòss a cumpassión e, sbalzàndegh incóntra, a 'gh trò i brazz al còl e al le basò.
E 'l fiól gh'diss: "Papà, mé i hò pecä cóntr'al zél e cóntra 'd vó; mé 'n són più dègn d'èsser ciamä vóster fiól".
Alóra 'l päder dsì ai servitór: "Prèsti, cavègh fóra 'l più bèl àbit e vestìl, metìgh un anèl in dii e del scärp in pee;
E mnè ché un vidèl apastä e mazzèl, e che magnèm e fèm un prans;
Perché 'st mè fiól éra mòrt e l'è risussitä; al s'éra pèrs e l'è stä catä!" es prinzipiòrën a fär prans.
A 's da mò che sò fiól più grand éra pr'i camp e, vëgnénd in zà, al sintì l'orchèsta e 'l bal.
E 'l ciamò un servitór e 'l ghe dmandò còsa vrìva dir 'st täl còss.
Al quäl gh'rispós: "L'è rivä vóster fradèl, e vóster päder ha mazzä un vidèl apastä in gràzia d'avérel turnä san e sälev".
E ló s'instizzò e 'l ne vrìva brìsa andär dénter. Dònca sò päder, sènd vgnuu fóra, al 's fò a pergärel.
Ma ló in rispòsta 'l diss a sò päder: "Èco, tant an ch'e 'v sèrev e mäi i hò mancä d'ubdìrev, e mäi che m'issi dä un cavrèt da magnär con i mè amìgh;
Mò da dòp che 'st vóster fiól, che ha magnä tut al sò con del zamàr, è vgnuu, j'avii mazzä per ló un vidèl apastä".
Ma ló 'gh diss: "Al mé fiól, té t'iè sèmper mégh, e tut quèl ch'i hò mé l'è anch tò;
Mgnäva bén fär un prans e fär alegrìa, perché 'st tò fradèl éra mòrt e l'è risussitä; al s'éra pèrs e l'è stä catä".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag.234