Matélda ed Canòsa: differenze tra le versioni
m Robó - quistiòun d'ortografèia in arzân |
m Bot: Aggiungo: ar:ماتيلدي |
||
| Riga 136: | Riga 136: | ||
[[Category:STORIA]] |
[[Category:STORIA]] |
||
[[ar:ماتيلدي]] |
|||
[[de:Mathilde von Tuszien]] |
[[de:Mathilde von Tuszien]] |
||
[[en:Matilda of Tuscany]] |
[[en:Matilda of Tuscany]] |
||
Versione delle 02:43, 20 mar 2008
Artécol in dialèt arzân
Matélda (Matilde in italiân - Mathildes in latèin medievêl ) ed Canòsa(Canossa italiân) l’é stêda fevdatâria medievêla, e ‘n'ardèinta sustgnidōra dal Papêt ind la lôta pr’ al j investidûri.
Matélda l’é nêda a Mântva int al 1046 e l’é môrta a Bundèin ed Runcōr (Rezōl) al 24 lòj 1115.
La gh’îva bèle da la nâsita i tétol ed cuntèsa, duchèsa, marchèiṣa e dôp l’é stêda Regîna d'Itâlia dal 1111, quând l’é stêda incurunêda ind al castèl ed Bianèl (Rèz) da l'imperadōr Enrico V.
La râsa
La Grân Cuntèsa, ed râsa longobêrda, l’êra fiōla ed Beatrice di Lotaringia e ed Bonifacio ed Canòsa; l’êra anvōda ed l'Imperadōr Enrico III (Ré d'Itâlia) fiōl ed l’anvōd dal Pêpa Leone IX, cuṣèina d’ Enrico IV Imperadōr dal Sâcher Rumân Impêr e anvōda dal Pêpa Stefano IX; int al 1076 la ciâpa al pusès d’ un lêregh teritôri che al cuntgnîva la Lumbardìa, l'Emélia-Rumâgna e la Tuscâna, e che la gh’îva al só cèinter a Canòsa, ind l'Apenèin arzân.
Dòna ed prém piân sèinsa lémit per quânt a l'època al dòni, ânca nôbili, fósen cunsiderêdi ed râsa inferiōr, l’êra rivêda a cmandêr tót i teritôri itâlich a mezanôt di posedimèint ed Ròma.
Matélda l’îva utgnû in dôta la sgnuría e al tétol ed cuntèsa ed Canòsa,Rèz, Mòdna,Mântva, Brèsa e Frèra, marchèiṣa ed Tuscâna e la sgnûría só grând teritôri ed la Lumbardìa, Emélia-Rumâgna dal d d’incô e inséma al tèri che cumprendîven al marcheṣê ed Tuscâna, pói in sègvit l’à quistê la sgnuría inséma Duchê de Spoleto, só sgnurèi e castèl ereditê da la mêdra in quî che al dé d’incô în Bêlgio, Lusembûrgh, Frância, Germâgnia e só dimòndi êter teritôri dal padrégn Goffredo il Barbuto.
La mêdra Beatrice, l’êra ed la faméja pió impurtânta ed l' impêr, fiōla ed Federico Dóca ed la Lotaringia e ‘d Matélda fiōla d’ Ermanno Dóca de Svèvia e’d Gerberga, ch’ al deṣgnîva da i Rè ed Borgògna.
Al pêder Bonifacio, l’êra l'ûltem ed quî ‘d la putèinta faméja canosiâna, erêd dirèt dal patriêrca Adalberto Atto (o Attone), al prém ed la râsa ed la faméja d’ j Attoni (o Attonidi).
La râsa di Canòsa la pugêva i sô cmând ed teritôri e castê, mìa inṣéma a cuncesiòun, polétichi o imperiêli, mó da i dirét cunquistê e dal sustansiōṣi proprietê alodialis, oséja privêdi, ed la faméja. Îven ṣlargê i sô bèin préma ed tót cun l'acquést ed tèri o al barât ed bèin (per eṣèmpi un castèl in câmbi ‘d un vilâg) sercând ed dêr via di bèin stremnê in favōr ed l’ idèja’d un cèinter ed properietê ed grôsi quantitê, mó ânca ‘n’ acôrta gestiòun di matrimòn: i Canòsa indrisêven i só elemèint pió zôven a matrimòni cun j erêd ed faméj ‘d un grêd socêl pió êlt (cme a d’ eṣèmpi tra Adalberto Atto e Ildegarda). In pió i Canosiân êren dal tót dèinter al sistèma che al fêva avèir al cârichi a i òm ed cêṣa in câmbi ed bèsi (a gh’êren dal vèiri e prôpri taréfi che pretendîven grôs investimèint ed céfri) e èsser a la diresiòun ed ‘na diôceṣa, èser a câp ed ‘na canônica, d’ un cunvèint o ed ‘na pēv l’êra fûnt ed grôs guadâgn e richèsi. I Canòsa êren ânca di cumpetèint gestōr dal proprietê ed chiêter, despès sgnōr o òm ed cêṣa luntân incarichêven la gestiòun di castê e sitadèini che despès an turnêven mai in pusès di properietâri mó continvêven a fêr pêrta dal patrimòni di Canòsa. Soquânt cuntrât fât da Bonifacio prevedîven la "precaria" oséja ‘n'ocupasiòun ed 3 generasiòun in câmbi d’êter bèin mó dôp bastêva che l'ocupânt an n’arcambiêva mìa la parôla dêda cun al tgnîres al féved. A’gh’êren a la fîn al vèiri e prôpri sprôpriasiòun viulèinti di bèin desiderê: Bonifacio an s’ mìa fât scrópel pió vôlt ed tôr cun al j êrmi al properietê dal cêṣi lochêli. Ind al gîr ed soquânti generasiòun i Canòsa, castèl dôp castèl, a gh’îven ind al pusès di sô bèin privê ed faméja tót l'êlta Itâlia. Bonifacio la cumincê la só carēra ed cmandânt cun ‘na grôsa batâlia campêla int al 1021 per la sucesiòun al cmând e per tóta la só véta é stê dét cl’êra: "uomo d'armi forte come un leone", despès al fiânch o in ajót ed l Imperadôr Corrado II in tóta Eurôpa.
I prém ân
Matélda ed Canòsa
dal Cod. Vat. lat. 4922 (1115)
Inséma a la só nâsita e i préma ân i documèint uriginêl medioevêl a fân ‘na ricostrusiòun pugêda inséma a còl ch’ l’ é sucès ind la só famèja. Inséma a la dâta ed nâsita i stôrich în abastânsa d’acôrdi a fisêrla int al 1046, ânca perché Donizone al dîṣ che ind la dâta ed la só môrt Matélda la gh’avés 69 ân, mó sèinsa cun còst prèir stabilîr al mèiṣ o al dé. Dimòndi cuntrastê l’é al dibâtit inséma al pôst ed la só nâsita; al j idèj che i studiōṣ ed l’època a dân pió valōr în Lóca (per Francesco Maria Fiorentini, studiōṣ dal '600), Canòsa (pr’al benedetèin Camillo Affarosi e pr’ al Ferretti), Frèra (pr’ al Bacchini) Mântva (pr’ al Donesmondi, l' Agnelli Maffei e al Volta), San Miniato (per Lorenzo Bonincontri, studiōṣ dal '400). A vîn giudichêda pió credébila da i pió Mântva in quânt Marengo (dimòndi atâch a Mântva) l’êra stêda al pôst ed la cōrt di "Canosiân" ind l’ân ed la nâsita ed Matélda.
La sciēlta dal nòm l’é stêda ed la mêdra Beatrice che l’arnuvêva al nòm ed só mêdra, la fiôla dal Dóca de Svêvia Ermanno II, cme l’îva fât cun al prém fiōl ch’ al l’îva ciamê Federico cme só pêder Dóca ed la Lotaringia. La mêdra Beatrice difâti l’êra ed râsa reêla e cun sta sciēlta la fêva vèder la prôpria avtoritê cun al potèint marî Bonifacio.
I prém ân ed la Grân Cuntèsa în stê lasê andêr dai documèint dal nutèsi ed l’època che preverîven dêr l’ atensiòun ai mâsc, in sté chêṣ al fradèl pió grand Federico, ed pió Matélda la gh’îva n’êtra surèlla pió grânda ed lê, Beatrice. I documèint uriginêl a nèighen ch’a ‘gh fós un rapôrt strèt cun i genitōr ch’a’s dedichêven al fiôl mâsc destinê a la sucesiòun.
Matélda l’à pasê la só gioventò in mèz ai frèd lêgh e i bôsch pîn ed nèiva ed la pianûra padâna, e a diferèinsa dal dòni nôbili dal só tèimp, la pasêva dimòndi tèimp per dêres a la cultûra e a l’ educasiòun: fîn da céca: "conosceva la lingua dei Teutoni e sa anche parlare la garrula lingua dei Franchi" (al fêva nutêr Donizone). La só léngua mêdra l’êra al longobêrd e l’êra educhêda al bòuni manēri e a môd mudèst da j òm ed cêṣa mantvân che a gh’îven cumincê a vrèiregh bèin dôp che, a sōl sê ân, a gh’êra môrt al pêder ed môrt viulèinta; spēce Giovanni da Mantova che al gh’à insgnê al trivio (gramâtica, retôrica e dialètica) e al quadrivio (ritmètica, geometréia, mûṣica, e al stódi dal strèl), che a gh’îven lassê un sègn in tōta la só véta ind la pasiòun pr’ i léber, l'êrt, ind al funsiòun ed la cêṣa e la mûṣica.
La mêdra armêṣa vèdva cun trî fiō céch l’an gh’ la cavêva mìa a sustgnîr la pêrta ed Bonifacio e alōra la s’é pugêda ai pêpa ânca perché i Pêpa êren òm ed cêṣa curtzân di Canòsa o parèint cme ad esèimpi al Pêpa Leone IX ch’l’ êra al sío ed só mêdra Beatrice. Int al 1053 Matélda e i sô fradê îven utgnû un privilèg ed prutesiòun personêla da l'Imperadōr Enrico III, mó ind al ‘stès ân a mōren i dû fradê ed Matélda a câṣva e d ‘na fatûra (probabilmèint un avelenamènt mìa vrû).
A la môrt dal Pêpa Leone IX, parèint ed tót dû i genitōr ed Matélda, l’êra gnû elèt pêpa Vittore II da l’ avtoritê imperiêla. Vést che l’avtoritê dal dō "Canosiâni" e che an gh’era mìa al lôr aleê Leone IX, Enrico III al ciâpa in ustâg Matélda (ed sōl 10 ân) e só mêdra e a i pôrta in Germâgnia, ma dôp un ân al mōr e Matlda la tōrna a Canòsa. A la môrt ed l'imperadōr Enrico III la mêdra Beatrice la sêrca ‘na nōva prutesiòun turnând a tôr marî e la spôṣa Goffredo il Barbuto cuṣèin dal Pêpa Leone IX; Goffredo, che al dvèinta al Padrégn ed Matélda, l’êra un ristocrâtich cun la pasiòun dal j êrmi e al j êrti ed la guèra ed carâter cumbatèint, fiōl ed Gozzellone, Dóca ed Lotaringia ch’ l’ é gnû dôp dal pêder ed Beatrice. Al padrégn, per rifursêr al só avtoritê e còl di Canòsa e pr’ an duvèir mìa in sègvit divéder i lôr avèir, l’impòn la prumésa ed matrimòni cumbinê tra i dû ragasō (e cuṣèin ed quêrt grêd) Matélda, só fiulâstra, e Goffredo il Gobbo, só fiōl naturêl. Prèst però l'imperadōtor dal "Sâcher Rumân Impêr" l’al custréng a scapêr e ritirêres in Lotaringia, lassând ed nōv da per lôr, mó cun pió properietê, Matélda e só mêdra.
Al Pêpa Vittore II l’êra ad Arezzo in cà di Canosiân, che al môr int al 1057 lassând cme sucesōr Pêpa Stefano XI, al fradèl dal padrégn ed Matélda ch’ al vrîva fêres incurunêr Imperadōr, druvând un vōd d’avtoritê pruviṣôri; an gh’ là mìa cavêda per la môrt dal Pêpa ind al tèri ed Tuscâna di Canòsa, in cl’època la famèja pió putèint d’ Eurôpa. A sté pûnt al papêt al decèd ed tirêres fôra dal lôgichi polétichi impôsti dai putèint ed l’impêr e l’à més só l’ adunânsa per l’elesiòun dal Pêpa di cardinêl, incòra in vigōr. Al papêt ind al ṣluntanêres da l'impêr al s’é dê alōra a la prutesiòun ed Canòssa, che grâsia al dirét-duvèir ed l'acumpagnamèint di Pontèfic, àn finî cun al decèder la sciēlta di Pêpa e al lôr sôrti.
Ânca al nōv Pêpa Benedetto X l’êra durê pôch e ânca ló l’êra môrt a la cōrt ed Matélda int al 1061, a sté pûnt în gnû elèt dû pêpa: al Vèschev ed Pèrma Cadalo, cme Pêpa Onorio II elèt da pêrt ed l' Imperadōr e al Vèschev ed Lóca e ânca òm ed cêṣa di Canòsa Anselmo da Baggio, cme Pêpa Alessandro II. La râsa ed Matélda l’à fât cûntra a Onorio II e dôp divêrsi tribulêri la s’é mésa d’acôrdi per fêr un nōv cuncèli ind al cōr dal pusès canosiân, a Mântva. Al Pêpa Onorio II l’îva preferî èssregh mìa per paûra ed la só véta e a tót al manēri Alessandro II l’ à dimostrê la legalitê ed la só elesiòun; i Canòsa giódic da dōve dipendîva al Paparum Ducatus alōra àn decîṣ ed dêr al Papêt al lôr candidê Alessandro II. Matélda l ‘a ‘s catêva incòra cun un Pêpa amîgh o parèint.
Al matrimòni cun Goffredo
Matélda a la fîn dal 1069 l’ é andêda a catêr al padrégn Goffredo cl’êra drê murîr in Lotaringia; préma ed la só mōrt Matélda la spôṣa al só luntân cuṣèin e fradlâs Goffredo al Gôb per asicurêr la sucesiòun ai tétol e properietê, cme l’êra stê stabilî in ‘n’ artécol dal matrimòni dal padrégn cun la mêdra Beatrice. Al marî l’è un zôven curagiōṣ e onèst mó cargê da difèt fîṣich, a tót al manēri Matélda, cla sà di duvèir aristocrâtich per còl ch’ l’êra stêda educhêda e cun la persuasiòun ed la mêdra, ânca se ritentîva l’armagn in Lotaringia in cà cun al marî e l’armâgn in cînta ind l ‘avtûn 1070; tra la primavèira e l'istê del 1071 la parturés ‘na putîna ch’ la ciâma Beatrice per prèir arnuvêr al nòm ed la mêdra, nòm dimòndi frequèint ind la râsa di Lotaringia. Al pêrt an n’é mìa stê fâcil, cme quêṣi tót i pêrt dal medioēv, e dôp pôch dé la céca Beatrice la mōr. La Beatrice mêdra la tîra só al cunvèint ed Frasinòr ind l'Apenèin Mudnèiṣ, cme l'êra uṣânsa tra i potèint, per: "la grazia dell'anima della defunta Beatrice mia nipote".
In sté peréiod, al pió tremènd per la só véta, Matélda la riṣghêva la só sicurèsa personêla sia a livèl fîṣich pr’ al conseguèinsi ‘d un pêrt difécil che int al medioēv despès a finîven cun la môrt ed la mêdra, e per la râbia ed la râsa di Lotaringia ch’ l’ îva tôt in strîna Matélda che an n’îva mìa dê un erêd al "Sgnōr", cûmpit principêl, se mìa ónich cûmpit, pr’ al dòni ed l'època. In znêr dal 1072 la scâpa apèina la pōl, e la tôrna a Canòsa, a cà da só mêdra.
Tr’ al 1073 e al 1074 Goffredo al tôrna in Itâlia per turnêr a cunquistêr Matélda regalândegh properietê e armêdi, mó al só môd ed fêr l’é stê dimòndi fèirom e régid vêrs un potèint che ânca se al gh’îva di lémit fîṣich (tra chiêter gûns e gôba) l’êra stimê dal Pêpa e da l' Imperadōr, e inséma a còst che s’é fât la fôla ed ‘na dòna sèinsa deblèsi.
Al marî Goffredo al Gôb int al 1076 (cme al dîṣ "Lamberto di Hersfeld") al câsca in un ‘ imbuschêda ind al só tèri atâch a Anversa: ind la nôt cucê dal bisògn d’ed andêr ed côrp l’é andê al cèso e un asasîn ch’ l’ êra a la pôsta al gh’à piantê ‘na spêda tr’al s’ciâpi lassândegh l’ êrma piantêda ind la frîda. L’é scampê a fadîga, ‘na smâna dop, al 27 fervêr 1076, l’é môrt, lassând Matélda vèdva e che in dimòndi gh’àn dê la cōlpa d’ èsres macêda personalmèint de sté delét: "..con la complicità di una serva fedelissima lo fece uccidere in gran segreto mentre stava seduto al cesso, infilandogli la spada nell'ano.." (Landolfo Seniore stôrich ed Milân); a tót al manēri cme responsâbil a vîn sgnê più probabilmèint al cûnt bêlga Roberto. In ògni chêṣ Matélda an n’à mìa dê a i prēt gnân ‘n’ ufêrta per l'ânma dal marî masê, an n’à mìa fât recitêr ‘na mèsa o dedichê un cunvèint cme l’êra d’ûṣ.
40 ân ed règn
Al 18 avrîl 1076 mōr Beatrice, la mêdra ed Matélda, e da sté mumèint, ânca se préma l’îva bèle regnê ed fiânch a la mêdra, la dvèinta a 30 anni l'ónica souvrâna ed tóti al tèri che vân dal Lâsi al lêgh ed Ghêrda.
L'umiliasiòun ed Canòsa
Matélda l’é stêda ‘na fedêl aleêda dal pêpa Gregorio VII cûntra l'imperadōr Enrico IV ind al tèimp ed la lôta pr’ al investidûri, ch’ l’ à vést mètres cûntra l'avtoritê ed la Cêṣa a còla ed l'Impêr e ch’ l’ é rivêda al mâsim cun l'umiliasiòun ed Canòsa dal 28 znêr 1077. In sté ucasiòun l'imperadōr, per utgnîr la diṣdèta ed la scomónica da pêrt dal pêpa, l’é stê custrèt a umiliêres, ind al duvèir spetêr d’andêr dèinter davânti al purtòun d'ingrès dal Castèl ed Canòsa per trî dé e trèi nôt insnucê cun ‘la tèsta stremnēda ed sèndra mèinter a s’ acanîva ‘na bufêra ed nèiva. In sègvit dal stôrich cumprumès tra i dû rapresentânt dal j avtoritê medievêli (che però an n’é mìa stê deciṣîv, dâto che l’é stê finî sōl cun al cuncordê ed Worms), Matélda l’à ricevû lóster e avtoritê.
Dôp la môrt ed Gregorio a Salêren int al 1085, Enrico IV l’îva elèt l' antipêpa Clemente III, mèinter Matélda l’à serchê ed turnêr a tôr al cuntròl inséma a la Cêṣa, cun al sustgnîr la nômina ed l'abê ed Montecassino, pêpa Vittore III. L'esêrcit imperiêl l’êra stê batû da i fevdatâri ed Matélda atâch Surbêra, int al Mudnèiṣ, e al j armêdi d’ Enrico îven duvû turnêr a pasêr al j Êlpi.
Dôp divêrs cambiamèint, é gnû elèt pêpa al vèschev francèiṣ d’ Ostia, pêpa Urbano II. La cuntèsa ed Canòsa a gh’ l’ à cavêda a purtêr da la pêrta ed la Cêṣa al fiōl ed l ‘imperadōr, Corrado. Int al 1091 é stê urganizê ‘n’ incuronasiòun bûrla a Pavia, a gh’êra presèint Matélda e al Pêpa Urbano, in dōve al fiōl ed l'imperadōr l’é stê numinê Ré d'Itâlia. A sté tétol a gh’é gnû zuntêquêsi subét còl d’imperadōr, in quânt la cêṣa cunsiderêva scadû da la cârica Enrico IV.
Al matrimòni cun Guelfo V
Matélda la s’ é catêda da un mumèint a cl’êter a fêr frûnt a ‘na nōva calêda in Itâlia ed l'Imperadōr Enrico IV, e la s’é preparêda al pêṣ cun un matrimòni polétich, dâto che al pêpa, che gh’êra in sté mumèint, al separêva l’avtoritê dal vaticân cun còl canosiân, cme l'êra stêt fîn a Gregorio IV. Matélda la se spôsa cun al Dóca Welf V de Svèvia (més in italiân cme "Guelfo"), fiōl dal Dóca Welf IV (Guêlf e Ghibelèin), metènd insém ‘na colaborasiòun dimòndi putèinta fâta dal nōv pêpa Urbano II e dal Dóca, per cuntrastêr in môd vâlid al cuṣèin Enrico IV. Matélda la mânda ‘na lètra al só preferî: "Non per leggerezza femminile o per temerarietà, ma per il bene di tutto il mio regno, ti invio questa lettera accogliendo la quale tu accogli me e tutto il governo della Longobardia. Ti darò tante città tanti castelli tanti nobili palazzi, oro ed argento a dismisura e soprattutto tu avrai un nome famoso, se ti renderai a me caro e non segnarmi per l'audacia perché per prima ti assalgo col discorso. È lecito sia al sesso maschile che a quello femminile aspirare ad una legittima unione e non fa differenza se sia l'uomo o la donna a toccare la prima linea dell'amore, solo che raggiunga un matrimonio indissolubile. Addio". La Grân Cuntèsa l’à mandê mjêra ed suldê al cunfin ed la Longobardéia a tôr al Dóca, al l’à ricevû cun unōr, l’à urganizê al grân diṣnêr spuṣadōr ed 120 dé cun ‘na preparasiòun ch ‘l’aré fât gnîr smôrt ógni rè medioevêl. Cosma di Praga, avtōr dal Chronicon Boemorum, al dîṣ che dôp al matrimòni, per dō nôt, al dóca l’îva rifiutê al lèt spuṣadōr e al têrs dé Matélda la s’é presentêda nûda in tóta la só beltê inséma a ‘na têvla preparêda apôsta inséma a soquânt cavalèt la gh’aré dét: "tutto è davanti a te e non v'è luogo dove si possa celare maleficio"; al Dóca l’êra armêṣ de stóch e lê nûda e rabîda la gh’é saltêda adós al l’à s’ciafunê e ind la spudêregh a drê al l’à casê via cun sté parôli: "Vattene di qua, mostro, non inquinare il regno nostro, più vile sei di un verme, più vile di un'alga marcia, se domani ti mostrerai, d'una mala morte morirai...". Al Dóca l’é scapê e da còl mumèint lé in dôp l’é stê ciamê cun al scutmâj Guelfo l'impotèint. Al zôven Dóca marî ed Matélda al s’ separê dôp pôch dé e naturalmèint i dû an gh’àn mìa avû di fiō.
La vitôria cûntra l'imperadōr
Dôp dimòndi vitôri, tra còsti còla inséma i Sasòun, l'imperadōr Enrico a’s prepêra int al 1090 a la só têrsa calêda in tèra italiâna per dêr ‘na scunféta cêra a la pêrta rifurmésta. Al percōrs l’é stê al sôlit, al Brennero e Veròuna, cunfîn cun al properietê ed Matélda che cumincêven a partîr dal pôrti ed la sitê. La batâlia la s’é cuncentrêda atach a Mântva. Matèlda la s’êra asicurêda la fedeltê di abitânt cun al lassêregh fôra soquânti tâsi cme al teloneo (‘na tâsa inséma al comêrc) el ripatico ( la tâsa per traversêr i fióm ) e cun la prumèsa d’ èsser més dèinter al status ed "Sitadèin Longobêrd" cun al dirét ed câsa, pesca e tajêr la lègna só tóti dō al rîvi dal fióm Tartaro. La sitê l’à tgû dûr fîn al "tradimèint dal giovedé sânt", dōve i sitadèin àn cambiê frûnt in câmbi ed soquânt êter dirét dê a lôr da l’asediânt Enrico. Matélda la s’é mésa in difèiṣa inséma a l’apenèin arzân datōrna ai só castê ch’ an ‘s prîven mìa ciapêr, int al 1092 e dôp batâli sfalsêdi e sangunōṣi tr’ al cumplichê sistêma ed difèiṣa che Matélda l'agh prîva cuntêregh inséma in Vâl d'Èinsa, l'eṣêrcit imperiêl l’êra stê ciapê in ‘na môrsa in sta cumplichêda rêda ed castê, rôchi, bôregh fortifichê dōve a s’êra fât fîn da Atto l’avtoritê di Canòsa, e l’îva sèimper resistî a ógni atâch che al fós purtê inséma a l'Apenèin.
Sibèin che l'eṣêrcit Imperiêl al fós dimòndi periculōṣ, lé stê desfât da trópi matéldichi di céch fevdatâri e asegnatâri di bōregh fortifichê ch’ àn mantgû intâta la fedeltê ai Canòsa ânca di frûnt a l'Impêr. La conosèinsa perfèta di pôst, la velocitê dal j infurmasiòun e di spostamèint, al puṣisiòun stratègichi che ocupêven tót i pôst alvê ed la vâl d'Èinsa, l’îva avû la dmèj inséma al potèint imperadōr. Sèmbra che la ‘stèsa cuntèsa cun un manépol ed suldê siēlt e fedēl l’avés partecipê personalmèint a la batâlia, intuṣiaṣmând j aleê a l'idèja ed cumbâter ‘na guera giósta. L'eṣêrcit imperiêl l’é stê ciapê a tnâja int la valêda, mó la scunféta totêla l’é stêda pió ed ‘na guèra pêrsa: Enrico al s’é rèiṣ cûnt ed l'impusibilitê' d’andêr dèinter in chi pôst difécil da pasêr, bèin divêrs da la Pianûra Padâna o ed la Sasônia, an ‘s catêva pió ed frûnt ai cunfîn sgnê da i fióm ed l'Eurôpa centrêla, mó êren sintêr pîn de strabêls, calânch, pôst difécil da rivêregh prutèt da rôchi bataliêri, da cà-tòr che se ṣlacêven vêrs al cêl, e che ed còli armâgne i rèst ind la vâl d'Èinsa , da dōve butêven zò d’ ògni gèner inséma a tót quî che gh’ andés atâch: lânci, frèci, ôli buiĵnt, giavelôt, sasòun, péchi infughêdi, cun sté êrmi chi ’s catêva pió in êlta al gh’îva despès la dmèj.
Dôp la vitôria ed Matélda dimòndi sitê cme Milân, Cremòuna, Lôdi e Piasèinsa a s’êren pugêdi a la Cuntèsa Canosiâna per tôres via dal contròl imperiêl. Al ‘stès fiōl ed l'Imperadōr, Corrado, tgû in sudisiòun da l’avtoritê ed Matélda, al s’é arlbê al pêdre e l’à cumincê a brachêrel sèinsa trêgva. Matélda l’à liberê e l’à dê rifûg perfîn a la mujêra ed l'imperadôr Enrico, Prassede, fiōla dal Rè ed Rósia e ex vèdva dal Marchèiṣ ed Brandeburgo, ch’l ‘îva denuncê al cuncéli ed Piasèisa dal 1095: "le inaudite porcherie sessuali" c’l ‘îva pretèiṣ Enrico da lê e per còl la gnîva cunfinêda in ‘na spêci ed persunía a Veròuna. S’êra impiê dòunca ‘na lôta a l'intêren ed la faméja imperiêla, che l’îva indeblî sèimper di pió Enrico IV.
L'incurunasiòun
Int al 1111 inséma la véia dal ritōren l'Imperadōr dal Sâcher Rumân Impêr, Enrico V, a l’ incûntra a Bianèl, atâch a Rèz per cunfermêregh i fèved més in dóbi dal pêder e per cunsgnêregh un nōv tétol. Acsé al fiōl dal só vèc aversâri al fà Matélda Regîna d'Itâlia e Vicâria Papêla. Incòra incô in chi pôst ed l'Apenèin Arzân s’arcôrda l'avenimèint ed l'incurunasiòun tót j ân con l’arcurdânsa in custóm d'època.
La môrt
Matélda l’é môrta int al 1115. Al só côrp adèsa l’é suplî in Sân Pêder a Ròma, ind la tòmba sculpîda da Bernini, ònica dòna insèm a la regîna Cristina de Svèsia. In ōrden ed tèimp la vín préma suplîda in San Benedetto in Polirone (San Benedetto Po), pó, int al 1633, per vrèie dal pêpaUrbano VIII, al só cadâver al vîn spustê a Ròma in Castel Sant'Angelo. Int al 1645 i sô rèst a câten al deciṣîv pôst ind la Basélica ed Sân Pêder in Vaticân. La só tòmba sculpîda dal Bernini l’é ciamêda Onore e Gloria d'Italia.
Quând a la môrt sèinsa erêd ed Matélda e a la lôgica fîn di Canòsa, al só grandiōṣ pusès personêl al s’é frantumê, soquânt castê în armêṣ in pusès ai disendèint ed la surèla ed Tedaldo (al nôn ed Matélda) Prangarda, a sgnōr lochêl e a "Communi Militum" ed cavalêri e mercenâri; soquânt pusedimèint în stê adiritûra scurdê in un vôd d’avtoritê, di êteri semplicemèint més ind i teritôri papêl.
I "Vasâl" ed Canòsa àn dê véta al râsi di Baratti, int al Pramṣân, e di Attoni (Iattoni o Jattoni) ed Antesica e ed Beduzzo, int la Vâl Pèrma.
Dôp la só môrt, atôrna al persunâg a vîn fât ‘na rōla ed legènda. I scritōr ed la véta di sânt, òm ed la cêṣa, n’ àn ingrandî al persunâg e n’àn fât ‘na cuntèsa mèza sōra dêda a l ‘adurasiòun e a la fèid. Al ‘stès Dante Alighieri a n’à sintû parlêr e l’à mésa ind al XI cânt dal "Paradîṣ" ed la Divîna Cumédia , a l’à mésa ind al gîr di militânt per la fèid.
Quelchidûn a sustîn che es sia tratê ‘d un personâg ed fôrti pasiòun sia spirituêli sia carnêli. Probabilmèint Gregorio VII e al frê Anselmo àn condisiunê divêrsi só sciēlti ind al fêr lêva inséma a la só fèid quêsi sèisa cundisiòun. Es dîṣ che ‘na vôlta môrt Anselmo, Matélda, ch’ la patîva ‘d un egzēma, per curêres l’a’zachêva nûda inséma al têvel dōve l’êra stê lavê al frê môrt. In realtê an gh’é mìa da fêres meravéja in quânt la divusiòun dal j arléqui (e la sicurèsa in relasiòun a la lôr capacitê miracolôṣi) l’êra ed préma impurtânsa. Tr’al j arléqui es dîṣ che la tgnés dacât ânca l'anèl veschvêl e ch’ al druvés per calmêr i dimòndi atâch ed mêl cadóch.
Cultûra
Al vicèndi rumanṣêdi ed Matélda e Enrico IV în cuntêdi da Luigi Pirandello ind la só tragèdia teatrêala e caplavōr dal 1921, in trî ât, Enrico IV, dvintê pó un félm ind al 1984 dal regésta Marco Bellocchio.