Scandiân: differenze tra le versioni
m wikidata interwiki |
Nessun oggetto della modifica |
||
| Riga 28: | Riga 28: | ||
Tr’ al 500 e al 700 Scandiân, ch’l’é stê gvernê prêma da i Boiêrd pó da i Thiene, dôp da i Bentivoglio e a la fîn da j-Este, la cgnusû un peréiod ed grând spiandōr e tót quî che l’àn gvernê l’àn richî ed difèisi e palâs. |
Tr’ al 500 e al 700 Scandiân, ch’l’é stê gvernê prêma da i Boiêrd pó da i Thiene, dôp da i Bentivoglio e a la fîn da j-Este, la cgnusû un peréiod ed grând spiandōr e tót quî che l’àn gvernê l’àn richî ed difèisi e palâs. |
||
A Scandiân în nasû di personâg numinê cme [[Antonio Vallisneri]] e [[Lazzaro Spallanzani]], e al povēta [[Matteo Maria Boiardo]]. |
A Scandiân în nasû di personâg numinê cme [[Antonio Vallisneri]] e [[Lazzaro Spallanzani]], e al povēta [[Matteo Maria Boiardo]]. |
||
Al cèinter ed la véta ‘d la burghêda l’êra d’ atōrna al monumèint pió impurtânt: l' |
Al cèinter ed la véta ‘d la burghêda l’êra d’ atōrna al monumèint pió impurtânt: l'impunèinta [[Rôca]], in dôve a gh’é stê ed cà, cme fevdatâri a la fîn dal XV sècol, ânca Matteo Maria Boiardo, al famōṣ avtōr ed "L'Orlando Innamorato" |
||
A Scandiân, d’ed là di carateréstich pôrtdegh d’ atōrna al piâsi e da j-antigh ingrès a la sitê, a gh’în ânca i teṣōr dal dimòndi cēṣi. |
A Scandiân, d’ed là di carateréstich pôrtdegh d’ atōrna al piâsi e da j-antigh ingrès a la sitê, a gh’în ânca i teṣōr dal dimòndi cēṣi. |
||
Versione delle 23:45, 22 Mâg 2019
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Scandiân (Scandiano in italiân) l'é 'na cmûna in pruvîncia ed Rèz ed cîrca 25.000 abitânt. Al cumûn, nê insèma un sît abitê fîn dal etê ed la prêda e traversê dal torèint Treṣnêr, a's câta in culèina, tra 'n'altèsa ed 50 e 423 mêter i.l.m. (al pûnt pió êlt l'é al Mûnt Vangêl). Scandiân l'é ânca la sitê in dó l'é nê Romano Prodi, ch' l' é stê Presidèint dal Cunséli dl'Itâlia per dō vôlti.
La stòria
Dôp al Ceinter pió impurtânt Rèz, l’é al comûn pió pîn ed gînta e ûn di cèinter conômich pió grând ‘d la provîncia. Cun al patrimòni de stòria e d’ êrt, l’ê òna fra al sitadèini pió interesânti ‘d l’Emélia. Al prém pôst abitê ed la zôna l’é a Ciòṣa, in dōve é stê catê, in un schêv, la famōṣa Venere ed Ciòṣa (incô tgnûda da cât ind i Muséi Cévich ed Rèz) e da dimòndi êter rèst ed l’istès peréiod. Ind al 1262 Gilberto Fogliani l’à fât fêr un castèl che d’atōrna a gh’à més só cà soquânti faméj prôfughi dal Castlâs ed Pratsōl, (ch’ l’ êra stê butê zò), insém a di scampê gvêlf batû a Muntavêrt (1260) da Farinata d’j-Uberti che insém àn dê urègin a la sitadlèina dal dé d’incô. Tr’ al 500 e al 700 Scandiân, ch’l’é stê gvernê prêma da i Boiêrd pó da i Thiene, dôp da i Bentivoglio e a la fîn da j-Este, la cgnusû un peréiod ed grând spiandōr e tót quî che l’àn gvernê l’àn richî ed difèisi e palâs. A Scandiân în nasû di personâg numinê cme Antonio Vallisneri e Lazzaro Spallanzani, e al povēta Matteo Maria Boiardo. Al cèinter ed la véta ‘d la burghêda l’êra d’ atōrna al monumèint pió impurtânt: l'impunèinta Rôca, in dôve a gh’é stê ed cà, cme fevdatâri a la fîn dal XV sècol, ânca Matteo Maria Boiardo, al famōṣ avtōr ed "L'Orlando Innamorato" A Scandiân, d’ed là di carateréstich pôrtdegh d’ atōrna al piâsi e da j-antigh ingrès a la sitê, a gh’în ânca i teṣōr dal dimòndi cēṣi.
L'antichitê e al medioēv
Fîn da i tèimp antîgh (3500 A.C.) dal vilâg ed letê ed la prêda ed Ciòṣa cun la só sitê di môrt, che la s’à testimoniê la presèinsa ed l’òm, a la dichiarasiòun d'investidûra al castèl dal Gès al 5 lój dal 1134, a ‘s în dê al câmbi dimòndi Gînta cun sistêma ed vèta, uṣânsi e règoli dal tót divêrsi. I prémi a rivêr în stê i Legór, a drê j-Umbri, j-Etrósch, i Boi e in fònda da i Rumân, cambiând acsé, pôch a la vôlta, la gînta da pôst. L’é ind al peréiod di rumân che a la zôna a ‘gh vînen fâti al mudéfichi secònd al mudèl, in vôga alōra, a reticolêt cun ôvri de spartisiòun dal tèri che a’s vèden incòra al dé d’incô. Ind al têrd Impêr per ragiòun ed sicurèsa, per cōlpa dal j-invasiòun furastêri, la vìta di scandianèiṣ la se ṣvilópa e la 's mócia préma ed tót intōrna al Pēv e dèinter al difèisi di Bôregh. In sté peréiod Imperadōr e Rè regâlen tèri a Veschév, Cûnt e Abê dând véta al famōsi "dunasiòun" che dân ‘na mân a la nâsita ed chi Fèdev dimòndi impurtânt ind la véta e ind al ṣvilóp ed la civiltê medievêla ‘d la zôna.
Al nòm de Scandiâno "Scandillius" al ‘s vèd per la préma vôlta in un documèint dal Veschév Pêder ed Rèz, fât l' 11 agòst dal 1210. L' urègan dal nòm an n’é mìa sicûra, soquânt a dîsen ch’ al deṣvîn da "scandere" (andêr só) e"Janum" (Giano), pôst da dōve a’s và só a Jân, vilâg cusché che al ciaparé al nòm dal dío pagân cun al dō frûnti. Di êter che al nòm Scandiân al sìa cumpâgn a un agetîv latèin ch’al sègna ‘na varietê bòuna ed pòm.
Ind al 1312, a finés la lòunga guèra cumbatûda ind l’ arzân dal faméj partigiâni dal Pêpa e ‘d l' Imperadōr. I sgnōr de Scandiân da la pêrta di ghibelèin , i Malapresa e i só aleê, în stê batû e cun la butêda zò dal castèl dal Gès a vînen mandê in eṣéli.
Còst l’à sgnê ânca l’inési ed la fortûna de Scandiân e dal só castèl ch’ al dvèinta, soquânt’ân dôp la capitêla ‘d la putèinta faméja di Da Fogliano. Ind al fervêr 1344 Scandiân l’é stê al cèinter ed ‘n’ impurtânt fât stôrich. Ind la nôt dal dé ch’ l’ é partî da Pèrma e dirèt a Bològna al povēta Francesco Petrarca, cun soquânt amîgh, atâch a Scandiân l’é scampê a n’imbuschêda e da sicûra môrt andând a riparêres ind al castèl. Al pusès di Da Fogliano inséma a Scandiân l’ é finî ind al 1409. Nicolò III D'Este, subeintrê a i Da Fogliano, l’à fât fêr, ind al só cûrt peréiod ed gvêren, impurtânt lavōr al castèl.
La Sgnurìa di Boiêrd
Feltrino Boiardo l’é dvintê sgnōr de Scandiâno ind l' agòst dal 1423 e, al 13 dicèmber, Filippo Maria Visconti l’à zuntê al tètol ed cûnt a la cunfèirma ed l'investidûra fâta dal Marchèis ed Fréra. Ind al tèimp dal gvêren di Boiêrd: ed Feltrino préma e ‘d Matteo Maria, Giovanni, Gio.Battista e Giulio dôp , Scandiân l’à cgnusû un fôrt ṣvilóp conômic, sitadèin e culturêl grâsia a ‘na polética iluminêda. Ciamê da Feltrino, e protèt da chi é gnû dôp, ânca j-Abrèi àn dê ‘na mân, mìa cèca, al ṣvilóp dal paèiṣ. Al "Privilegium pro hebreis Scandiani" ûn di pôch esèimpi, in Itâlia, ed lèg in favōr d’j-Abrèi l’é stê vrû da Giovanni Boiardo. Sèimper ind al tèimp dal gvêren di Boiêrd, durê quêṣi sèint ân, a Scandiân în sucès dimòndi fât impurtânt ûn ed quî l’é còst: ind l’istê dal 1494, l’é stê ciamê dal cunt Matteo Maria, da Venèsia dōve al lavurêva, al stampadōr Pellegrino De Pasquali.Cun i só tôrc, sistemê deinter al castèl, l’à stampê la préma edisiòun ed l' “Orlando Innamorato” e l'edisiòun in fòi, di Statût d’Arṣèi e Scandiân. Al castèl de Scandiân, imblî cu j-adôb a frèsch ed Nicolò dell'Abate, l’é stê mudê in ‘na cà da lóso da Giulio Boiardo e al 13 ed zógn e al 3 lój 1543 al gh’à vû l’unōr ed dêr alôg al Pêpa Paolo III e al só fés sègvit, ch’ l’ êra gnû a ‘mirêr, per bèin dō vôlti d’ aṣvèin, la bèla pitûra ed l'Eneide.
Al gvêren di Thiene e di Prîncip d'Este
Ûltem rapresentânt de sta faméja l’é stê Ippolito Boiardo, môrt int al 1560, che a gh’é gnû dôp al cûnt Ottavio Thiene, marî ed Laura Boiardo, fiòla ed Giulio e 'd Silvia Sanvitale.
Al peréiod dal gvêren d’ Ottavio e còl di chî a gh’é gnû dôp Giulio e Ottavio II, durê fîn a l' ân 1633, l’é stê sgnê da ‘na rugânt difèisa ed la lôr râsa, di lôr interès e privilèg. Dôp al cûrt gvêren ed Enzo Bentivoglio, môrt int al 1643, arturnê padròun dal marchesê, al dóca Francesco I, al l’à vindû a i só sìo Luigi e Borso d'Este. Cun l’arîv al gvêren di Prîncip d'Este l’é cumincê, per Scandiân, un peréiod ed pês e prosperitê. I nōv signōr j-àn facilitê la cunumèia cun al crèdit, incuragê al j-idéj cumercêli, la costrusiòun ed cà nōvi. Facilitê dal favurèvel arîv ed gînta furastêra, în stê ciamê a Scandiân di bòun mèister de scōla che n’ àn fât un impurtânt cèinter ed cultûra. I lavōr d’imbelimèint ed l’ apartamèint al piân tèra dal castèl fât dal scultōr mudnèiṣ Antonio Traeri e dal pitōr Francesco Stringa în stê vrû dal Prîncip Foresto, ûltim d’j-Este de Scandiâno môrt int al 1726.
Al duchê ed Mòdna e la Restaurasiòun
Môrt Foresto al marchesê l’é turnê a la câmbra duchêl dōve al gh’é armêṣ fîn al 1796. L’é stê còst un periéod dimòndi brót per i scandianèiṣ. În stêdi mèsi nōvi tâsi, al castèl l’é stê butê pr’âria e cavê zò ‘d ògni só bèin: în stê purtê via i quêder ed valōr e i môbil, s’cianchê da i mûr al pitûri ed Dell'Abate. Ògni côṣa l’é stêda purtêda a Mòdna e l’é andêda a richîr i palâs ed la Côrt. A l’ arîv dal trópi napoleônichi al Dóca Ercole l’é scapê, e al 10 otòber 1796 la Comunitê de Scandiân la s’é unîda a la Repóblica Arzâna. Scandiân l’à avû ‘na partecipasiòun atîva a j-avenimèint polétich che àn sgnê la nâsita dal dō repóblichi: la Cispadâna e la Cisalpèina. A i grând cambiamèint e ‘d rifōrmi mó ânca ed guèri e ‘d sacrifési per la gînta, dal peréiod napoleônich în gnû dôp, cun l’ artōren dal dóca Francesco IV a Mòdna, i 45 ân ed la Restaurasiòun e la Comunitê l’é stêda schisêda dal tâsi, sfrutêda, a gh’é stê stumpê la bòca, tót la libertê personêla.
Dal règn d'Itâlia al la guèra ed Liberasiòun
Al zógn dal 1859, dôp la fûga da Mòdna dal dóca Francesco, la Comunitê l’ à mandê a l'Asembléia sovrâna dal Pruvînci mudnèiṣi dû só rapresentânt: i sitadèin Giovanni Vecchi e Diego Vallisneri, e l'11 e al 12 mêrs 1860 al pôpol de Scandiano cun un Plebisît ch’ l’ à otgnû al 95% di vôt l’ à apruvê l’uniòun cun al Règn ed Sardègna. Al blôch moderê, ind i ân che în gnû dôp, l’ à aministrê, quêṣi sèimper, al Comûn. L’ é stê cunquistê da j-òm ed la sinéstra sōl ind l’istê dal 1859 e l’é armêṧ ind al sô mân fîn al j-elesiòun dal 27 lój 1902 che în stêdi vînti, incòra ‘na vôlta, da i moderê. Luigi Ghiacci l’à ripurtê i Socialésta, dôp la vitôria dal 24 otòber 1920, a gvernêr al Comûne. Cme in tóta l’Itâlia ind i ân dôp, în stêdi dimòndi al viulèinsi di fasésta, ânca murtêli, ai dân di socialésta. Ind l'agòst 1922 la Giûnta socialésta l’é stêda ublighêda a dêr al dimisiòun cun la viulèinsa. Ind al côrs ed l’ istès ân per mân di fasésta é stê masê l'Assessore Umberto Romoli. Al Municépi l’é stê ocupê e dmandêdi al dimisiòun dal Séndech, ‘d la Giûnta e di tót i componèint dal Conséli Comunêl, e l’é stê numinê un Cumisâri prefetèsi. Ind i ân che în gnû dôp an n’è mai gnû mèno, tra la gînta de Scandiân, l'opoṣisiòun a la ditatûra fasésta e trasfurmêda, dôp al 25 lój 1943, in ‘na vèira e prôperia lôta armêda a fiânch di Partigiân.
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân