Rosa Luxemburg
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
La Rosa Luxemburg (Zamość, 5 ad Mars dal 1871 - Berlîṅ, 15 ad Śnar dal 1919, a s lèś [ˈruʐa ˈluksɛmburk] in pulàc e [ˈʁoːza ˈlʊksm̩bʊʁk] in tedésc, scólta'l chè e chè) l'è stada na filòśufa, ecunumìsta, rivulusiunària e pulìtica pulàca naturaliśàda tedésca.
Biugrafìa
Da pìcula in dal 1873 l'è andàda a star a Varsàvia cun la sò famìja ch'la gh'iva di urìgini ebrèj. L'è lè che, p'r un mâł patî, la taca a 'vēr di prubléma crònig a i galòṅ par tuta la vita. La Rosa da putìna l'è stada bòna 'd imparàr a lèś'r e a scrìvar da par lē pò, na vòlta andàda a 'l lìceo, la s è iscrita a 'n grup rivulusiunàri clandistèṅ, al Proletariat. Finî i sò studi la s davśìna a 'l pinsēr 'd Karl Marx e 'd Friedrich Engels.
Custréta a scapàr via da la Pulògna p'r al sò puśisiòṅ pulìtichi, la gh la cava a rivàr in Śvisra lugàda in un car p'r al fêṅ e chè la s iscrìv a l'università par studiàr filuśufìa e giurisprudénsa. In dal 1890 la cgnós Leo Jogiches, un rivulusiunàri 'd Vìlnius scapâ via anc lò a Śurîg, e la taca a lauràr sèg fundànd la Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (Sucialdemucrasìa dal Régn dal Pulógna).
In dal 1897 la spóśa 'n tedésc, c'n un matrimòni fitìsi, p'r andàr a star in Germàgna e iscrìv'r-as acsè a 'l più grand e urganiśâ partî dla sinìstra in Európa, al partî sucialdemucràtic tedésc. In séguit la s mét cónt'r a 'l puśisiòṅ 'd Eduard Bernstein, un dirigìnt dal sò partî in eśìli in dal Régn Unî, ch'l iva dit cun di sò artìcui publicâ su la «Neue Zeit» che soquànti indicasiòṅ 'd Marx i éran superàdi da i fat parchè al ròbi p'r al pòpul i éran drē a 'ndàr méj a séguit dal prucès demucràtic in cōrs e che la strada giùsta l'éra qvéla dla culaburasiòṅ fra sucialìsta e liberài, sénsa 'l biśógn dna faś rivulusiunària.
La Luxemburg l'éra invéci da la banda dal sucialìśum rivulusiunàri e di idéi dal marxìśum. La n éra pròpria minga 'd acòrd invéci c'n al puśisiòṅ muderàdi ch'i éran drē a tōr 'l SPD e la II Internasiunàł, urganiśasiòṅ di partî sucialìsta e laburìsta in dua lē la gh'è stada dèntar p'r un muć ad tèmp.
La dava cónt'r anc a gl'idéi dal centralìśum demucràtic dal rus Vladimir Il'ič Lenin parchè par lē 'l éra impurtànt ch'i fùsan mantgnùdi al libertà fundamentàli. In dal 1914 l'à dâ vita acsè a la Léga Spartachìsta, insém a Karl Liebknecht.
A séguit dn'arvòlta armàda cóntar la nada da pôc Repùblica 'd Weimar, la finìs masàda insém a Liebknecht stés par maṅ di Freikorps, un grup ad paramilitàr ex cumbatènt dla prima guèra mundiàla druàda da i sucial-demucràtic par schisàr gl'arvultóś.