Friedrich Nietzsche

C'l artìcol chè 'l è scrit in Carpśàn

Friedrich Wilhelm Nietzsche (a s léś [ˌfʁiːdʁɪç ˌvɪlɦɛlm ˈniːt͡ʃə]) (Röcken, śvèin a Lipsia, 15 'd utòber dal 1844 - Weimar, 25 agòst dal 1900) 'l era stê 'n filóśuf, puvéta, muśicìsta e filólug tedèsc, cunsiderê c'ma ùn di peinsadōr dal noster tèimp piò impurtànt dal XIX sècul.

Biugrafìa

Al Nietzsche al nâs in na famìja tedèsca 'd un pastōr protestànt e só pèder Carl Ludwig, mèinter che lò 'l era cichìn ed sól sinc an, al mōr ed na malatìa ala testa che in chi tèimp là la gnìva ciamèda 'apatìa serebrèla', mo l'avrèv psû anca èser un tumōr in dla tèsta o anca na degenerasiòun in dal servêl (difêt forsi ereditê da 'l Friedrich, ch'a gh'gnarà anc a lò un quêl 'd cumpâgn in dla meśa etê).
Armèśa sèinsa reśdōr, la famìja dal Nietzsche la gh'à da spustèr-es a Naumburg, in dùa lò al psìva anc andèr a studièr el clasicitê e la religiòun, la mùśica e 'l cant in colēǵ.
Da śóven al Friedrich al scrìv dal puveśìi, al cumpòun di pês muśichêl, e 'n quèlc sàǵ c'm'al Destîn e volontê e Libertê dla volontê e destîn.
In dal 1869 al Friedrich al gh'la chèva ed dvintèr profesōr ed filulugìa clàsica a l'universitê śvìsra ed Baśiléa. In cal mèinter, al taca a léśer al Schopenhauer, al dvèinta dimòndi amìg dal Wagner e anca dal stòric Burckhardt. La só caréra 'd profesór però la n'dura minga dimòndi, perchè 'l Nietzsche al sèint 'd avér-egh di distùreb nervōś e al dmànda 'd stèr a cà per psér curèr-es méj.
Cun mìa tant sòld in saca, mo al viàśa 'l istès in soquànt post, e dimòndi in dl'Itàglia, indû 'l andèva anc a stèr a Turèin, e indû però in dal 1888 a gh'vìn cla gròsa crîś 'd nèruv ch'la 'l lasarà in balìa 'd se stès per incòri und'ś an, guardê da la mèder Franziska Oehler e da la surèla, l'Elisabeth.

Al só pinsēr

In dal 1872 a ved el stampi al só tratê Al naser dla tragédia indû a s cata al só pinsēr ed predilesiòun per la vitalitê di filòśuf presocràtic e 'd còuntra a quī vgnû dòp; i prìm, difàti, col lōr spìrit primitîṿ più diuniśìec, irasionêl e pesimìstic, i avrèven dê na màṅ a la creasiòun del tragédi da lò preferìdi dal Sòfocle e dl Èschilo, mèinter che invéci cun la rasionalitê tachèda a vgnìr fòra col pinsēr dal Sócret, anca la tragédia 'd cal tèimp lè edl Eurìpid, l'avrèv tachê a 'ndèr a bâs.

Ōvri

Aus meinem Leben, 1858 ("Da la mé vìta")
Über Musik ("In sìm'a la mùśica"), 1858
Napoleon III. als Präsident (Napoleòun III c'ma Presidèint), 1862
Fatum und Geschichte (Al destîn e la storia), 1862
Willensfreiheit und Fatum (Libertê dla volontê e destîn), 1862
Kann der Neidische je wahrhaft glücklich sein?, 1863
Über Stimmungen, 1864
Mein Leben, (La mé vìta), 1864
Homer und die klassische Philologie, (Omēr e la filologìa clàsica), 1868
Die Teleologie seit Kant, (La teleologìa a partìr da 'l Kant), 1868
Über die Zukunft unserer Bildungsanstalten
Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern, (Sìnc prefasiòun per sinc liber mìa scrit) 1872:
- I Über das Pathos der Wahrheit[1]
- II Gedanken über die Zukunft unserer Bildungsanstalten
- III Der griechische Staat, (Al Stêt grēc)
- IV Das Verhältnis der Schopenhauerischen Philosophie zu einer deutschen Cultur
- V Homer's Wettkampf
Die Geburt der Tragödie, (Al naser dla tragédia), 1872
Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen, (La filuśufìa in dl'etê dla tragédia di Grēc), 1870-1873
Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinn, (In sìm'a la veritê e a la buśìa in dal sèins extra-morêl), 1873
Vom Nutzen und Nachteil der Historie für das Leben, (In sìm'a l'utilitê e 'l mêl edla storia per la vìta), 1874
Unzeitgemäße Betrachtungen, (Soquànti cunsiderasiòun mìa dl incō), 1873 - 1876
Menschliches, Allzumenschliches, (Umàṅ, trop Umàṅ), 1878
Morgenröte, (L'élba ròsa), 1881
Idyllen aus Messina, (Ai Idìli 'd Mesìna), 1882
Die fröhliche Wissenschaft, (La sièinsa cuntèinta), 1882
Also sprach Zarathustra, (Acsè 'l ìva parlê 'l Śaratùstra), 1885
Jenseits von Gut und Böse, (Ded là dal bèin e dal mêl), 1886
Zur Genealogie der Moral, (Genialugìa 'dla morêl), 1887
Der Fall Wagner, (In sìm'a 'l Wagner), 1888
Götzen-Dämmerung, (Al caschèr dai ìdol), 1888
Der Antichrist, ('L Anticrìst), 1888
Ecce Homo, (Ecce Homo. C'm'a se dvèinta quèl ch'a s è), 1888
Nietzsche contra Wagner, (Nietzsche còuntra Wagner), 1888
Der Wille zur Macht, (La vuluntê 'd putèinsa), 1901

Èter prugèt

Colegamèint estèren