Carbòṅ
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Al carbòṅ 'l è 'n cumbustìbil fòsil a fórma 'd giaròṅ ad culōr négar o maròṅ scûr tirâ fóra da dal minéri sót-tèra o anc diretamènt in superfìsi. Al pōl anc èsar fat artifisialmènt e 'l è pîṅ ad carbòni ólt'r a dal trasi 'd àtar idrocarbûr o sólfan.
La furmasiòṅ dal carbòṅ la daśvîṅ da i tèmp antîg, 345 migliòṅ 'd an fà a 'l incìrca, quànd un clima cald e ùmid e dimóndi anidrîd carbònica in dl'aria 'l iva favurî la carsùda 'd àrbui gigànt. Quànd al piànti i murìvan, i vgnìvan quaciàdi da dla tèra o śmalta e la légna l'armagnìva lè sénsa più usìgen, batēr o funś a dasfàr-la. C'n al pasàr dal tèmp, e cun na presiòṅ dimóndi élta, tut cal légn lè al s è trasfurmâ in carbòṅ fòsil.
A s trata 'd un cumbustìbil prònt subìt p'r èsar druâ par scaldàr o par far dl'energìa, in Itàglia al 10% dla curènt lètrica l'è fata acsè. In pasâ 'l éra druâ anc par far andàr i trêṅ. P'r al fat che bruśàr al carbòṅ al buta fóra in dl'ària dimóndi CO2, al n è minga 'n bèl fat par 'l ambînt parchè al fà crésar 'l efèt sèra.