Abraham Lincoln
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Abraham Lincoln (Hodgenville, 12 ad Favràr dal 1809 - Washington, 15 'd Avrìl dal 1865, a s lèś [ˈeɪbɹəhæm ˈliŋkən] in ingléś, scólta'l chè) 'l è stâ 'n avucàt, pulìtig e militàr americàṅ, 16śum presidènt di Stat Unî, al prim p'r al partî Republicàṅ.
A 'l inìsi dla sò caréra pulìtiga 'l è stâ mémbar dal partî Whig p'r al stat d'l Illinòis.
'L è armàś in carga da 'l 4 ad Mars dal 1861 in fiṅ a la sò mòrt, a séguit d'n atintâ, guidànd al sò paéś durànt la guèra 'd secesiòṅ americàna di stat dixie dal sud cavànd-'g-la a mantgnìr l'ugniòṅ e a muderniśàr l'ecunumìa dal Paéś.
Elesiòṅ dal 1860
Par dgl'elesiòṅ presidensiàli dal 1860 al partî Republicàṅ al 'l à candidâ durànt la National Convention a Chicago. Lincoln al vliva dar la libertà par léǵ a tut i séruv négar ch'i ér'n impgnâ a 'l servìsi dal famìji biànchi cun di bèsi e cun di sit ad tèra da lauràr.
I stat dal sud i n éran briśa 'd acòrd e i pinsàvan che na deciśiòṅ dal gènar l'andìs cónt'r i sò dirìt custitusionài anc parchè l'ecunumìa di stat dixie la cuntàva dimóndi su la prudusiòṅ dal cutòṅ e dal tabàc di sò camp e i séruv i gh fàvan dimóndi cómad.
C'n i vōt di grand eletōr di stat dal nòrd, ch'i psìvan cuntàr su n'indùstria śvilupàda, Lincoln al dvintàva presidènt, mént'r i demucràtic i s éran divìś, cun dū candidâ difarènt, fra qvéi dal nòrd e qvéi dal sud ch'i vlìvan tgnir-as stric i séruv.
'L 8 ad Favràr dal 1861, prima che Lincoln al tulìs al sò pòst, i sèt stat sudìsta d'l Alabàma, dla Flòrida, dla Geòrgia, dla Luiśiàna, dal Missisìpi, dla Carulìna dal Sud e dal Tèxas i ìvan decìś ad dastacàr-as da la federasiòṅ dand vita a i Stat Cunfederâ 'd Amèrica, paéś in du i séruv i ér'n al 48,8% dla sò gint, cun presidènt pruviśòri Jefferson Davis.
In dal Maǵ dal 1861 àtar quàtar stat (Virgìgna, Arkànsas, Carulìna dal Nòrd e Tennessee) i s śuntàv'n a la cunfederasiòṅ anc se soquànti cuntèi ucidentàli dla Virgìgna, ch'i gh'ìvan pôc séruv, i sarnìvan 'd armàgnar cun l'ugnòṅ dand vita a la Virgìgna Ucidentàla.
La guèra, tacàda in dal 1861, la finirà in dal 1865 c'n i stat dal nòrd dl'ugniòṅ vinsidōr.
Elesiòṅ dal 1864 e sò mòrt
In dl'elesiòṅ dal 1864, tgnuda in tèmp ad guèra, Lincoln al gh'iva cónt'r al demucràtic George B. McClellan. A 'l culéǵ eleturàł i s śuntàv'n i stat dal Kànsas, dla Virgìgna Ucidentàla e dal Nevàda.
I vōt di grand eletōr di stat dal sud, ch'i fàvan part incóra dla cunfederasiòṅ ch'la s éra arvultàda, i n èṅ minga stâ tgnû in cunsiderasioṅ. C'n al 55,02% di vōt Lincoln 'l è stâ cunfermâ presidènt cuma candidâ dal National Union Party.
Prima ch'la guèra la fus finìda, Lincoln 'l à fat in manéra 'd unìr incóra la nasiòṅ dand vita a na pulìtica 'd ricunciliasiòṅ e scanślànd al schiavìśum al 31 ad Śnar dal 1865, c'n al 13śum emendamènt a la Custitusiòṅ.
Al 14 'd Avrìl dal 1865, sinc dè dòp ch'al generàł cunfederâ Robert Edward Lee al s è aréś, Lincoln 'l è stâ vitma d'n atintâ fat da òṅ ch'al gh'iva dal simpatìi p'r i sudìsta, 'l atōr John Wilkes Booth, ch'al gh'à sparâ méntar 'l éra a teàtar. Al presidènt 'l è pò mòrt al dè dòp.
