Vai al contenuto

Nimêl

Da Wikipedia.
(Reindirizzamento da Maiêl)
C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân Emiliàn

Artécol in dialèt arzân

Scrôfa ch'la dà al lât a i latòun

Al nimêl ("maiale" in italiân) (nòm sientéfich l'é Sus scrofa, e ânca Sus domesticus), o pôrch, l'é un suide dumê ed la faméja ed quî che gh'àn al maméli ed l'ôrdin di Artidattili Suiniformi. Al mâs'c al s' ciâma vèr e la fèmna scrôfa, mèinter i céch în ciamê latòun. L'é òna dal bèsti da masèl pió sparpagnê e pió druvê da l' òm, ânca per la tânta rôba ch' al pōl dêr, che vân dal lònghi lavurasiòun dal só chêrni, al sfrutamèint dal sèdli (secònd un antîgh dét : dal nimêl an s' bóta vìa gnît!).

Soquânt studiōş dal cambiamèint în sôlit sugerîr che al nimêl al deşvègna dal salvşâdegh cinghiêl, 'd urègin eurasiâtich, prubabilmèint stramzê cun al nimêl mediterraneo.

Alevamèint

Latòun ind al stâmbi

L' alevamèint dal nimêl sèmbra ch' al sìa dimòndi antîgh, e figûri ed quî che prén èser i pió antîgh ed la râsa în ânca ind al pitûri int i mûr ed la grôta 'd Altamira [1] ( dal 40.000 p.C. cîrca). As pèinsa che al nimêl al sìa stê dumê intōren al 5.000 p.C. in Cina e di sègn pôch pió frèsch a ghîn ânca in Mesopotamia. Al nimêl l'é sèimper stê necesâri ind al sistêma dal magnêr ed l'òm e la só réca prudusiòun al l'à purtê a èser cgnusû da tót. Dimòndi dal carateréstichi ed la cunfurmasiòun o ed la manēra ed fêr dal nimêl în andêdi a fêr pêrt dal parlêr ed quêşi tôti al cultûri (quêşi sèimper in sèins de schîva o d' ufèişa, fîn 'd arivêr a la biastèma).

Al caratérestichi nutrièinti ed la chêrna ed nimêl, réca ed grâs, în forsi a l'urègin ed quêlch precèt ed soquânti religiòun (in particulêr soquânti ed còli nêdi in zôni chêldi dal Pianêta) che pruibésen ed magnêrel o mèten di lémit int al magnêrel. Al nimêl per êter al mâgna ed tót, e per tânt ind al zôni geogrâfichi in dóve a gh'é al deşêrt o al quêşi deşêrt, da per tót sgnêdi dal pôch magnêr, al mutîv dal precèt religiōş che a n' in pruibés la preşèinsa in pió che magnêren la chêrna e i sòt prodòt, al pōl èser arvisê ind al fât che, insém al piân dal magnêr, al nimêl as mèt in concorèinsa dirèta cun l'òm: al só alevamèint dòunca al pré mìa gnîr che a descâpit ed la quantitê dal magnêr per l'òm.

Latòun

A gh'é da nutêr che al nimêl an n'é mìa dumê dal tót, ind al sèins che 'na vôlta lasê léber al dvèinta salvâdegh quêşi subét e sèinsa grân problêma a turnêres adatêr e al pōl preşentêr di cambiamèint ind la cunfurmasiòun in tèimp dimòndi şvêlt; dal rèst, la diferèinsa 'stèsa tra i nimêl salvâdegh e al nimêl 'd alevamèint an n'é mìa tânta.

La vèta dal nimêl an n'é mìa lòunga. Ind i modêren alevamèint al nâs int tót i mèiş ed l'ân. Ind la gugiolêda în normalmèint da cîrca dêş dòdeş céch. A la nâsita al latòun al pèişa da ûn a dû chîlo. La scrôfa la partués dō vôlti a l'ân; in realtê la sòma ed la durêda dal dō gravidânsi l'é mêno 'd ûn ân.

Ind i j alevamèint, per impidîr che la scrôfa la schésa sèinsa vrèir i céch, la vîn fâta mèter zò e alvêr i nimalein in 'na gâbia dóve la ghe stà dèinter apèina e dóve l' an 's pōl mìa môver liberamèint.

A secònd ed la mîra ed l'alevamèint al nimêl al vîn divîs in dō categoréi: "alzêr" e "pèiş". Al prém l'é còl ch' as câta nornalmèint al supermarchê e in dimòndi pcheréi. Al vîn masê dôp ed cîrca 6 mèiş da la nâsita e al rîva al mâsem 100 – 110 chîlo ed pèiş vîv. Al secònd, specialitê italiâna, l'é còl ch' al vîn druvê a fêr i persót DOP e grân pêta di êter salóm DOP e IGP, al vîn masê a cîrca ûn ân da la nasita e l' é tra 150 e i 180 chîlo (mediamèint intōren a i 160 chîlo).

L'alevamèint dal "pèiş" l'é 'na specialitê italiâna e dimòndi ed cêr spagnôla ( ind al rèst dal mònd ocidentêl a vîn alvê sōl j alzêr): còst perché as trât 'd j ònich paèiş in dóve as fân i persót. La magiōr pêrta di nimêl alvê in Itâlia la và a drê a sté trafîla.

La pruvîncia italiâna cun al pió êlt nòmer ed nimêl l'é còla ed Mânvta, dóve per ògni abitânt a gh' în in mèdia quâter nimêl.

Ûş dal nimêl ind i stódi ed medzèina

Nimêl int al ciûş

Al nimêl l'è dimòndi druvê cme urganîşem mudèl, in particulêr per i stódi che riguêrden al malatèi dal cōr e dal vèini. Al nimêl, difâti, prém ed tót al s' arvîşa dimòndi a l'òm dal pûnt ed vésta ed l'urègin ed la râsa. Rispèt a i sòregh (i principêl mudèl d' urganîşem) al só sistêma dal cōr e dal vèini l'é pió "manèvol" e al s' arvîsa a còl ed l'òm. A gh'în dòunca di mudê ed nimêl pr' al malatéi impurtânti ed l'òm cme l'altèrio o la malatèi dal caronârj.

I nimêl în ânca j urganîşem principêl pr'al stódi e a l' ûş ind i trapiânt tr' al bèsti e l'òm: ânca se al carâter ed faméja ed lòm al s' arvîşa di pió a còl dal sémi che mìa a còl dal nimêl, al nimêl l'é ed sicûr 'na bèstia, che, ânca grâsia a i pió ed mél ân ed cngusèinsa dal tètnichi che riguêrden al só alevamèint, al pōl èser alvê dimòndi edmèj dal sémi che s' arvîşem a lòm e "sacrifichê" sèinsa a i dimòndi avîş ed prudèinsa murêla che pôrta al tratamèint dal sémi.

Religiòun

In divêrsi religiòun al nimêl al mócia un significhêt spirituêl, pr' al fât ch' l' é argumèint ed règoli religiōşi insém al magnêr.

Ind l' ebreîşem e ind l' Ìślam as rispèta la règola ed magnêr mìa chêrna ed nimêl, cunsidrêda mìa pûra.

L'urègin ed la règola ind la religiòun 'd j ebrèi l'é scréta ind al léber dal Levitico pâs 11,7-8:

…il porco, perché ha l'unghia bipartita da una fessura, ma non rumina, lo considererete immondo. Non mangerete la loro carne e non toccherete i loro cadaveri; li considererete immondi.

e ind al Deuteronomio pâs 17,8:

…anche il porco, che ha l'unghia bipartita ma non rumina, lo considererete immondo. Non mangerete la loro carne e non toccherete i loro cadaveri.

L'urègin ed la règola ind la religiòun islâmica l' é fundêda ind i segvèint vêrs dal Corano , Sura II, 173:

In verità vi sono state vietate le bestie morte, il sangue, la carne di porco e quello su cui sia stato invocato altro nome che quello di Allah.

Un chêş significatîv l' é la persecusiòun dóve în stê vètma j ebrèi a l'època maccabaica (Prém e secònd léber di Maccabei). La lèg ed Antioco IV Epifane j ublighêva a magnêr chêrna ed nimêl, e dimòndi, ebrèi, tra quî sêlta fôra la figûra ed Eleazaro, în andê incûntra a la môrt pr' an tradîr mìa la lèg di sô pêder.

In êtri religiòun, invêci, al nimêl al pōl èser un sègn ed buntê, bundânsa e richèsa. As vèda per esèimpi la fôla ed Gullinbursti ind la fôli antîghi di pôpol ed la Scandinavia..

Èter progêt

Materiêl pr'andêregh in fònda

(manca)Lésta di léber e documèint impurtântLésta di lébber e documèint impurtantBibliografia ed opere di riferimento:

  1. Adriano Del Fabro - L'arte della norcineria, ovvero Del maiale non si butta niente : come fare il cotechino, il culatello, i ciccioli, la pancetta, il prosciutto crudo, il salame, le salsicce, lo zampone, il lardo... / - [S. l.] : Arsenale ; [San Giovanni Lupatoto] : Mulino Don Chisciotte, 2007
  2. Flavio Birri, Carla Coco - Sua maestà il maiale : viaggio storico-letterario tra razze reliquie e ricette antiche e moderne - Venezia : Marsilio, 2003.
  3. Italo Corio - Il maiale da ingrasso per uso familiare - Bologna : Edizioni Agricole, 1955
  4. Orlando Manetti, Vincenzo Tosonotti - Scienza del maiale : tecniche di allevamento, trasformazione e utilizzazione - Bologna : Edagricole, 1984
  5. A. Motti - L'allevamento del maiale - Torino : Casanova, 1889
  6. Paolo Morganti e Chiara Nardo - Il maiale : la storia, le tradizioni e le ricette. - Sommacampagna : Morganti, 2004


((manca)Nôta: sta pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da it: MaialeNota: sta pagina chè l'é steda tradòta da it: MaialeNota: pagina inizialmente tradotta a partire da it: Maiale)


Animali della campagna emiliana (tradurre)Bèsti ed la campâgna emiliânaBisti d'la canpâgna emigliènaBèsti dla campagna emiglianaBesti d'la campâgna emiliana

anatranâderanàdranàdranàdör | barbagiannibarbagiânbarbazànbarbagiàṅ | bue | pidocchiopiōcbdòcpiôc'bdòc | bigattinobigatèinbigâtbègatèṅ | biscia / serpebésabessabéssabîssa | baco da seta / bombicebèigh da sèidabigàt dla saidabigâtbigàt | rosporôspbòtrospbòt | canecâncancâncan | capponecapòuncapåncapòuncapôn | cavallocavâlcavàlcavâlcavàl | caprachêvrachèvrachèvracrèva | cuculocóchcócchcócchcócch | conigliocunîn-cunéjcunéicunéj o cunèṅcunî | cornacchiacurnâciacurnâciacurnacia | asinoêṣenèsenèsenèsen | apevrèspaevbêgaev | formicafurmîgafurmìgafurmìgaformìga | gallogâlgàlgalgàl | gallinagalèinagalénagaleinagalén'na | gattogâtgàtgatgàt | gazzagâzagâżagaśa | grillogrélgrélgrilgrél | lupolòuvlauvluvlöv | ramarroingòrligùrramarligùr | leprelēvralivralevralëvra | chiocciola / lumacalumêgalumègalumagalumèga | lucertolaarzintèlaluśêrtaluśertalusértla | maialenimêlpôrzporcgosèn | moscamòscamåscamoscamōsca | merlomêrelmèrelmerulmèrel | mulomólmóllmulmóll | talpatêlpamusåntèlpamusön | porcellinonimalèinninénninetninén | ocaôcaócaocaóca | pipistrelloparpastrèlpalpastrèlpapastrèlpalpastrèl | topo / sorcio / rattopòundgapåndgasoragpôngö | farfallaparpâjaparpàiaparpajaparpàia | passeropâsrapàserpàserpàser | pettirossopetròspetråsspetros | pecorapēgrapigrapegurapigra | piccione / colombopisòunpizônclombpizôn | pulcepólgapólsapulsapólsa | ragnorâgnràgnragnràgn | rana / ranocchioranôcranòcranaranòc | ricciorésrézzris | rondinerundanèinarundanénarundaninaröndanén'a | scarafaggiopanarâsaburdigånscaravàś | cinghialezingèlzignèl | tignola / tarmatêrmlatarmatarmatarma | tarlotarōltaroltaroltarol | tafanotavântafàntavàṅ | tacchinopîttòchtoctòch | vaccavâcavàcavacavàca | volpevòulpavôulpvólpvôlpa | cicalasighêlazigalasicalazigala | zanzarasarabîgazinzèlasinsàla | civettasfètlazvèttasivetazivètta