Teâter Municipêl ed Rèz
Artécol in dialèt arzân
Al Teâter Municipêl (Teatro Municipale in italiân) ed Rèz, intestê incô a Romolo Valli, l'é ûn di teâter pió impurtânt d'Itâlia, al prém ed Rèz. L'é inséma a óna dal piâsi pió impurtânti ‘d la sitê Piâsa 'd la Vitôria, in dó a gh’é ânca chi êter dû teâter sitadèin, al Teâter Ariôst e al Teâter Cavalerésa, la Galèria ed San Rôc e i Giardèin Póblich. Al Teâter Municipêl l'é un teâter d'ôpra e ‘d cuncêrt.
Al fabrichêt l’é stê tirê só tr’al 1852 e al 1857. L’é stê pinsê e mnê a cò da l' architèt Cesare Costa ed Mòdna e i lavōr in stê cmandê dal' inzgnêr Antonio Tegani ed Rèz. Al móstra ‘na facêda in stîl napoleònich in dû ordén, in materiêl da furnêsa e mêrmel, cûn clôni in manêra etrósca al piân tèra e clôni lighêdi ind al parèidi stîl grēch antîgh al prém piân. In grònda a ghé stê més dal stâtvi legôrichi.
La sèla d’ed dèinter l’as presèinta cme ûn di sôlit teâter d'ôpra italiân, cun la piânta a fêr ed cavâl e sînch ōrdin ed pêlch.
Al teâter l’é stê inavgurê al 21 d’avrîl dal 1857 cun l'ôpra "Vittor Pisani" dal musicésta Achille Peri (1813-1880). Al grând fabrichêt, l’é stê tirê só insém a ‘na pêrt ‘d la zôna ‘d l’ antîga sitadéla, butêda zó in prinsépi dal XIX secól, al côst lé stê ed 1.683.000 frânch.
Al dimensiòun[modifica | mudéfica la surzéia]
Al fabrichêt, al gh’à ‘na piânta fâta a retângol ed 80x43.60 mêter cun zuntê in dal davanti dō lôgi ânca lōr fâti a retângol ed 26,40 x 5,20 mêter. Al quâcia ‘na metradûra ed tèra ed 3.763 mêter quadrê. La facêda l’amzûra 54 mêter. Ind la sèla a ghe stân 1.150 spetadōr, e dôp al mudéfichi dal 1907 l’amzûra lê 22,60 per 18.40 mêter. Al pelchsènich fònd 26,60 mêter, lêregh 31,20 mêter, al gh'à 56 cambarêin p’r j artésta e 16 sèli per i figurânt e per i sunadôr d’urchèstra. Al teâter, d’ed sōver, al gh’à ânca ‘na sèla grânda ch'l’è stêda druvêda cme scōla ed sēna
Al d’ed fōra[modifica | mudéfica la surzéia]
Al piân d’ed sóta al teâter al fà vèder 12 clòuni in stîl etrósch in prēda dûra.
Ind i quâter amdajòun tr’al pôrti Paolo Aleotti l’à sculpî i grând autôr dal teâter grēch, Menandro, Sofocle, Euripide, Aristofane. La pêrt d’ed sóver, cumpîda dal finêl a mudiòun cun âtich, l’è spartîda da urnamèint in fōra de stîl grēch ânca lōr in prēda dûra cun fnèstri e, al d’ed sōver, basrilēv legôrichi. L’urnamèint e al mudiòun a vân avânti insém al lôgi ed fiânch al teâter fâti a d’êrch a tót sèst inséma a di pilâster.
Al stâtvi 'd l' âtich e dal lôgi j ‘n stêdi sculpîdi da Prudenzio Piccioli, Ilario Bedotti, Giovanni Chierici, Antonio Ilarioli, Attilio Rabaglia.
Cóli ‘d l' âtich, andând da mansèina a dréta ed chi guêrda al fabrichê, arviṣên :
Moderazione, Pudore, Pittura, Suono, Commedia, Estro, Danza, Scherzo, Favola, Diletto, Istruzione, Lavoro, Virtù, Dramma, Gloria, Vizio, Tragedia, Rimorso, Curiosità, Silenzio.
Inséma a la lôgia a fêres da sîra dal la fròunt, as nôta: Medea, Edipo, Achille, Attilio Regolo.
Inséma a la lôgia a matèina: La Concionatrice, il Punitore di sé stesso, Prometeo, Dedalo.
Al d’ed dèinter[modifica | mudéfica la surzéia]
Al d’ed dèinter l’é stê dubê dal prof. Gerolamo Magnani ed Pèrma al gh’à dê ‘na mân ind ‘l’ ândit e ind’l’intrêda Pasquale Zambini ed Rèz. Ind’l’ândit gh’è stê més i bôst ed Cesare Costa e Achille Peri e dô mdaj dal scultôr Ilarioli cun al fâci ed Tito Maccio Plauto e Publio Terenzio Afro Terenzio. L’ingrés al gh’à la fôrma ed ‘na figûra geometrica a ôt lê slunghêda, cun clòuni e di decôr, in dó gh’in ânca al dòdeṣ Baccanti dla vôlta (ôvra ed Giuseppe Ugolini) e mdaj cun di amurèin a cêr-scûr (Magnani). I bóst ind’i fiânch ed l’ingrés fân véder Cesare Pariati, scritōr teatrêl (m 1733) e Francesco Fontanesi, arnuvadōr d’l’ idèja dal sēni. Ind l’êlta dal scalòun ch’al mèjna al ridòt (in dó gh’iva pôst la Socetê dal Casèin) gh’è al bóst ed Ludovico Ariosto ed Ilario Bedotti.
Ind la sêla ovêla vinsén al biânch e l'ôr, a gh’è quâter ōrdin cun 106 palchèt, al pêlch reêl e ‘na lôgia. Al pitûri legòrichi dal sufét, in dó gh’è tachê al lampadâri ed cristâl, în ôvra ed Domenico Pellizzi, artésta arzân, cun legoréi teatrêli (da la pêrt ‘d la pôrta), a mansèina la cumédia, a dréta la tragédia, e in fônd la sēna.
Al sepâri l’è stê piturê da Alfonso Chierici ch’al gh’à scrét: "II Genio delle Arti che loro addita i più chiari uomini d'Italia perché in essi si inspirino e risorgano". Ind al cartòun al pitôr l’îva dê ‘n sunêda a l' Itâlia, mó al dôca, an l’îva mia tòta luntēra ch’ l’arfêres al Risorgimèint, l’à fât piturêr ûn fulèt cun la fasèla vultêda vêrs al bâs. Al secònd sepâri (ed cômed) al fa vèder ‘na gran vésta ed paèiṣ e l’è ôvra ‘d’l' artésta Giovanni Fontanesi.