Rutilìśum

Da Wikipedia.

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś Emiliàn

Na dóna cun i cavìi rós

Al rutilìśum 'l è un ségn caraterìstic dal parsòni ch'i gh'aṅ i péi e i cavìi rós o castàgn ramâ.

Quést chè 'l è un quèl ch'a s preśénta dal vòlti in di pòpui ch'i daśvèṅ dal Caucàś e a s créd ch'al sia in relasiòṅ cun na tinta ad pèla ciàra, cun maci in sla pèla ciamàdi tuchìni e di perìcui ad ciapàr più facilmènt al càncar a la pèl o di àtar prubléma simìi. Invéci a par ch'a n gh sia minga na relasiòṅ cun i òć vérd o cun 'l èsar masć o fémna.

Al rutilìśum a s créd ch'al s traśméta a i fiói cuma un caràtar recesìṿ in frònt a tut chi àtar culór ad cavìi.

Al nùmar dla gint cun i cavìi rós a par ch'a sia drē a calàr sèmpar da piò.

Anc fr'al bèsti a s cata di mamìfar cun al plam rós, cum al simi, i gàt o i caṅ.

I paéś ch'i gh'aṅ più rós ad tut, in cunfrònt a chi àtar, i èṅ l'Irlànda e al Régn Unî.

A gh sarév da tgnir in cunsiderasiòṅ ch'al culór dal cavìl al pól cambiàr in dal córs dla vita e 'l è anc ligâ a 'l espuśisiòṅ al sól. In dal 1997 a s è capî la sò biuchìmica e a par ch'al culór rusàstar al sarév in relasiòṅ cun di cumpunènt dal fèr e ch'al gêṅ recesìṿ dal rutilìśum al sarév vèć da 50.000 a 100.000 an. Tut i rós i gh'aṅ dal variasiòṅ in dal regiòṅ MC1R dal crumuśòma 16.

In dimóndi pòst dal mónd a s créd ch'i rós i pòrtan dasfurtùna e che par schivàr cal lavór lè a gh sarés da tucàr un butòṅ. In d'l antìg Egìt a s pinsàva ch'i rós i daśvnìsan da Seth in parsòna e par cal mutìṿ lè i gh'ìsan na cativèria fóra dal cumùṅ. P'r i cristiàṅ e i giudèi, al rutilìśum al psiva èsar ligâ a Caino e a di àtar persunàǵ dla Bibbia pinsâ cun i cavìi rós quài Giuda Iscariota, Esaù e Maria Maddalena. Durànt al Mediuévo, la Cèsa Catòlica la cardìva ch'al dóni cun i cavìi rós i fùsan dal strii e 'l strìi i éran bruśàdi vivi in sal rōg.

Dal nòstri bandi a gh'è un dit: «Al più bòṅ di rós 'l à ficâ sò pàdar in dal pós».

Al scritór Giovanni Verga 'l à scrit na nuvèla, Rosso Malpelo, ch'la dascór 'd un baghét cun i cavìi rós vitma di pregiudìsi di grand, ch'al gh l'iva cun al pòvar Ranòć e al gh dava sèmpar dal bòti.

«
Malpelo si chiamava così perché aveva i capelli rossi; ed aveva i capelli rossi perché era un ragazzo malizioso e cattivo, che prometteva di riescire un fior di birbone. Sicché tutti alla cava della rena rossa lo chiamavano Malpelo; e persino sua madre, col sentirgli dir sempre a quel modo, aveva quasi dimenticato il suo nome di battesimo. Del resto, ella lo vedeva soltanto il sabato sera, quando tornava a casa con quei pochi soldi della settimana; e siccome era malpelo c'era anche a temere che ne sottraesse un paio, di quei soldi: nel dubbio, per non sbagliare, la sorella maggiore gli faceva la ricevuta a scapaccioni. Però il padrone della cava aveva confermato che i soldi erano tanti e non più; e in coscienza erano anche troppi per Malpelo, un monellaccio che nessuno avrebbe voluto vederselo davanti, e che tutti schivavano come un can rognoso, e lo accarezzavano coi piedi, allorché se lo trovavano a tiro. Egli era davvero un brutto ceffo, torvo, ringhioso, e selvatico. Al mezzogiorno, mentre tutti gli altri operai della cava si mangiavano in crocchio la loro minestra, e facevano un po' di ricreazione, egli andava a rincantucciarsi col suo corbello fra le gambe, per rosicchiarsi quel po' di pane bigio, come fanno le bestie sue pari, e ciascuno gli diceva la sua, motteggiandolo, e gli tiravan dei sassi, finché il soprastante lo rimandava al lavoro con una pedata...»
(IT)(Rosso Malpelo ad Giovanni Verga, 1878)
«
Malpél al s ciamàva acsè parchè al gh'iva i cavìi rós; e al gh'iva i cavìi rós parchè 'l éra un baghét malisióś e catìṿ, ch'al prumitìva ad dvintàr pròpria un fiór ad laśaròṅ. 'L è par qual lè che tut in dla cava dla réna rósa i 'l ciamàvan Malpél; e anc sò màdar, a fòrsa ad sintìr-ag dir sèmpar in cla manéra lè, l'iva quaśi daśmindgâ al sò nóm ad batéś. Dal rèst, lē la'l vdiva sól al sàbat sira, quand al turnàva a cà cun chi pòc bèsi dla stmana; e p'r al fat ch'l éra malpél a gh'éra 'd avér paùra ch'al in tgnis un para par lò, ad chi sòld lè: in dal dubi, par a n sbaliàr minga, la suréla più granda la'l tulìva in cà cun di sćiafòṅ. Però al padròṅ dla cava 'l iva dit dabòṅ che chi bèsi lè i éran pròpria chi lè e minga da piò; e in cusiènsa i éran pò tròp par Malpél, un munelàs che ninsòṅ 'l arév vlû catàr-as in frònt, e che tut i paràvan via cuma un can rugnóś, e i al carésan cui pē, quand i al càtan a tîr. Lì lò 'l éra pròpria na bruta ghigna, tìrvad, rabî e salvàdag. A meśdè, mèntar tut chi àtar lavuradōr dla cava i magnàvan la mnèstra sintâ 'd intóran, e i fàvan un pò ad ricreasiòṅ, lò 'l andàva a mét'r-as in un cantòṅ cun un sistlèṅ in mèś a 'l gambi, par ruśgàr-as cal pôc ad paṅ biś, cum i fàn'n al bèsti sò para, e ugnòṅ al dgiva la sua, tulénd-al in gir, e i gh tiràvan adòs di giaròṅ, in fîṅ chè al padròṅ al al mandàva a lavuràr cun na pedàda...»
(MUD)

Manéri ad dir

(CARPŚ) Ròss biśiōś (pugnèta tacalìt) ... : tant per dir adrē a un ròs