Culâgna
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Culâgna (Collagna in italiân) l'é un cmûn ed 991 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz pôst a 62 chilômeter dal cènter ed Rèz insém a la Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerēto.
Al teritôri e l'ambiĵnt
L'é al cmûn pió céch, cme nòmer 'd abitânt ma mìa cme larghèsa dal teritôri, ed la pruvîncia ed Rèz; a's cata mèza via tra Rèz e La Spèsia, al teritôri l'é tót traversê da la Statêla 63 che, dôp èser andêda a drē al fióm Sècia, la và só da la Gablèina al Pâs dal Cerēto per pó andêr zò vêrs la Lunigiâna. Al teritôri dal cmûn ed Culâgna l'é més in 'na lêrgha e stupènda vâl ch' la cumbîna cun l'êlt bacîn dal Sècia e l'é prutèt da un sistēma ed muntâgni in grôsa pêrta quacê da un fisóm d'êlber. A i pē dal Caṣarōla, e al cèinter ed la vâl, a nâs al fióm Sècia, al só âchev, cun la zûnta dal jâchev ed dimòndi turèint, àn scavê ind i sècol la bèla vésta di Schiôch Al teritôri ed Culâgna l'è dimòndio despêra e turmintê, la só altèsa la và da i 750 mêter 'd Acvabòuna a i quêşi 2.000 mēter dal Caṣarōla e 'd la Nûda. Al j abundânti anvêdi ed l'invêren, che in soquânt fiânch dimòndi in êlt, la nèiva la gh'armâgn fîn a la têrda premavèira, a fân 'na sôrta ed céch giasêr alpèin, sté anvêdi a fân la só pêrta ind l'alvêr al livèl dal fêldi dal teritôri dóve a gh'é dimòndi surzèi d'âchev frèschi. Al teritôri al gh'à di aspèt divêrs: dimòndi zôni pió pêra, dóve incòra incō a vîn lavurê la tèra, a fêrmen al calêdi vêrs al fióm Sècia. La modêrna stasiòun de spòrt invernêl ed Cerēto Lêgh l'é a i pē ed La Nûda cun soquânt laghèt ed qualitê alpèini: tra quisché d' arcurdêr al Lêgh da Cerēto e al Lêgh Prânda, circundê da un sfònd d'êter tèimp. J êlber e al piânti în ed qualitê divêrsi a secònd in dóve in mési e a che altèsa. A's gh'à 'na fâsa tra i 650-850 mēter ch'l' é pusès dal castâgn che ind i tèimp indrē l'é stê impurtânt per la cunuméia ed la gînta dal pôst. 'Na fâsa ed mèza altèsa fra j 800 e i 1.700 mēter a gh'é la fâza da taj ch' la fà un straordinâri mantèl fés ch' an s'égh pōl mìa andêr dèinter. Sta zôna l'é da sèimper al règn naturêl ed la fâza, pôchi vôlti insèm a dal j êtri piânti. I pîn preṣèint în al rişultê dal piantagiòun fâti da l' òm in èpochi divêrsi. In mèza a la fésa fâza a l'altèsa ed 1.000 mēter a gh'é di prê naturêl ch' a se ṣlêrghen insém a ògni fiânch da i 1.700 a i 2.000 mēter dal sèmi pió êlti. La fésa e diferèinta êrba la dà urègin a pastûri dimòndi serchêdi e quistiunêdi ind i tèimp indrē. Al sòt bôsch ed Culâgna l'é dimòndi réch ed prudòt cun la bundânsa ed fónz 'd ògni gèner, frâvli, môri, lampòun, e ind al zôni pió êlti destèiṣi ed mertél.
Stòria
An sà mìa ed precîṣ l'època dóve la préma gînta la s'é fermêda ind la vâl dal Sècia. L' èsregh dal strêdi salghêdi dirèti in Tuscâna, di rèst ed brónz e soquânti munèidi rumâni e di rèst catê al Pâs ed l'Uspedlâs, a fân pinsêr a la preṣèinsa ed l'òm in cól peréiod, mó ed sicûr la zôna la cumincê a impîres ind l'Êlt Medioēv. Soquânti ruvîni a gh'în incòra al Pâs dal Sèint Crôṣ e a l'Uspedlâs che per sècol l'é stê druvê da i pelegrèin a pē o a cavâl. Al pâs l'é numinê int al diplôma ed Carlo Magno dal 781 ch'al sgnêva i cunfîn ed la diôceṣa arzâna. In sègvit aṣvèin al pâs l'é stê tirê só un uspdêl per pelgrèin, incō in ruvîna. D' j êtri rèst a's câten ind la pêrt tra mezanôt e sîra dal cmûn, inséma la spònda dréta dal Sècia a Nasseta, un antîgh bōregh cun un cunvèint dedichê a S. Maria, ch' l' é stê ed môda per dimòndi a l'inési dal II milèni e ch'lé stê butê zò atâch al 1500 da i Dalli, cûnt ed Buṣâna, per un matrimòni andê a mêl. Per dimòndi sècol Culâgna l'é stêda sòta a i Vallisneri che a gh' l' àn cavêda a mantgnîr al lōr pusès dal XI sècol al XVIII sècol quând în stê mandê via dal trópi ed Napoleòun, sibèin la cunténva vicènda tra i cmûn ed Pèrma e Rèz ch' a 's quistiunêven al teritôri. J Estèins ed Mòdna àn dê l'invistidûra ânch a dal j êtri faméj fra còsti a's ricôrden i Brusantini cun Paolo pêder e al fiōl Alessandro, a 's trâta ed ch' l' Alessandro Brusantini spacòun che al Tassoni al prîva mìa vèder e dòunca més in redécol ind al só românṣ “La secchia rapita” ind i pâgn ed l'imbalsê dal conte di Culagna. Dôp la dichiarasiòun dal Règn d'Itâlia, int al 1860, al teritôri ed Culâgna l'é purtê a la grandèsa dal dé d'incō e prém séndech l'é stê numinê Clemente Pensieri. Lòng a la Statela a gh'în i pilastrèin ed mêlmer tirê só a memôria di Partigiân môrt al tèimp ed la Guèra ed Liberasiòun ind i tânt scûnter cun al trópi tedèschi e fasésti che cunsidrêven cla strêda 'n' impurtânta via ed colegamèint.
I cèinter abitê
Culâgna
Al cèinter pió impurtânt l'é mucê insém a un muntarôt rotònd, cun la séma dal Vintâs ch' la ghe stà d'ed sōvra, mèinter a i só pē a pâsa al Sècia. Al gh'à urègin antîghi, al vîn numinê per la préma vôlta int al 1153, l'é stê fèdev di Vallisnêri e pó di Vigarani-Toschi. L'abitê l'è traversê da la Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerēto ch' l' al divéd in dō pêrti a 'd altèsi divêrsi, la pêrta pió nōva l'é a mûnt ed la strêda. La vècia strêda, ciameda “via della Fonte”, la và ed fiânch ed vèc fabrichêt, in pêrta arnuvê, dóve insém al facêdi a 's pōlen vèder, a pcòun, scultûri cun dal dâti dal sincsèint, stèmi in sâs ed côch, purtêl e fnèstri sculpîdi ed fîn. Int al cèinter dal paèiṣ a gh'é un gróp ed cà ciamê Corte Pallai, tire só int al 1500 da i Caneri scapê da la Tuscâna dôp che l'atentê a Lorenzo de Medici l'é andê bûgh, a se gh'endêva dèinter da quâter purtòun grôs. Ind j ûltem ân a 'sè pruvidû al recóper ed quâṣi tót i fabrichêt. La cēṣa parochiêla in manēra neo-medievêl, tirêda só in pôst ed còla antîga l'é numinêda in dimòndi documèint stôrich l'é l'elemèint ch' al spéca int al paeṣâg architetônich ed Culâgna. Insém a la [SS63
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân